Marksistowska ekonomia polityczna

Autorzy: Andreas Dimmelmeier, Andrea Pürckhauer i Anil Shah, 18 grudnia 2016
Opieka i recenzja naukowa: dr Johannes Jäger

1. Podstawowe założenia

Termin „marksistowska ekonomia polityczna” (MEP) odnosi się do szeregu perspektyw ekonomicznych powiązanych na różne sposoby z tradycją wyznaczoną przez pisma (przede wszystkim Manifest komunistyczny, Zarys krytyki ekonomii politycznej i Kapitał) i odkrycia Karola Marksa. Choć ta tradycja badawcza jest niezwykle rozległa i różnorodna, można wyodrębnić jej główne założenia Na ogół MEP obejmuje połączoną analizę gospodarki, społeczeństwa i polityki. Uznaje te trzy pola nie za osobne, ale za współzależne struktury, które wyłaniały się w toku historii. Dla zrozumienia dynamiki tych analiz kluczowa jest kwestia walki klas wiążąca się z wyzyskiem pracy przez kapitał w obrębie kapitalistycznego sposobu produkcji.

W ramach tej perspektywy kapitał i praca stanowią dwie przeciwstawiające się sobie klasy. Pierwszą charakteryzuje głównie własność środków produkcji, zaś druga składa się z wolnych pracowników najemnych, przy czym „wolność” ta polega po pierwsze na wolności od kontroli nad środkami produkcji, a po drugie – na swobodnej (w porównaniu z systemem feudalnym) sprzedaży swojej siły roboczej. Kluczową rolę odgrywa tu kapitał, który jest zorganizowany tak, by zapewniać zysk z zainwestowanych pieniędzy. Dlatego właśnie słynna definicja kapitału jako pieniądza, który tworzy pieniądz, sformalizowana została jako M–C–M’ (jest to tzw. ogólny wzór kapitału gdzie M oznacza „pieniądz” [money], C oznacza „towar „[commodity], a M’ to ilość pieniądza przewyższająca pierwotnie zainwestowaną sumę, włączając w to zysk. W polskich publikacjach można spotkać się również z zapisem P-T-P’ [Pieniądz – Towar – Pieniądz’] – przyp. tłum.).

Analiza ekonomiczna łącząca różne aspekty oznacza w tym kontekście wyjście poza koncentrację wyłącznie na działaniu gospodarki. Dlatego uznaje się, że w kapitalizmie pracownicy są nie tylko wykorzystywani, ale także mierzą się z alienacją. Oznacza ona, że pracownicy najemni nie kierują własną pracą. Zamiast tego są zatrudnieni w ramach kapitalistycznego sposobu produkcji, wykonując wyspecjalizowane zadania w obrębie produkcji towarów, zaś produkty ich pracy nie są ich własnością. Co więcej, kapitalistyczny sposób produkcji nie istnieje tylko w ramach pewnej odizolowanej sfery społeczeństwa, ale strukturyzuje także na różne sposoby wszystkie jego obszary. Na przykład proces utowarowienia sprawia, że stosunki społeczne, które wcześniej pozostawały wolne od logiki rynkowej, zostają przekształcone w relacje handlowe, relacje wymiany, kupna i sprzedaży.

MEP ma jasny cel: zmianę obecnego stanu organizacji gospodarki i społeczeństwa z emancypacyjnym zamiarem stworzenia sprawiedliwszego społeczeństwa poprzez wykroczenie poza kapitalizm. Choć obecność tego podejścia na wydziałach ekonomii jest na ogół marginalna, w ciągu ostatniej dekady zaczęła ona znowu cieszyć się zainteresowaniem. Wiąże się to w dużej mierze z faktem, że analizy Marksa okazały się pomocne dla zrozumienia i wyjaśnienia globalnego kryzysu finansowego z lat 2007–2008; okazały się one także użyteczne dla zrozumienia innych kryzysów związanych z funkcjonowaniem gospodarki (kapitalistycznej – przyp. tłum.), które wydają się jej nieodłączną częścią, na przykład kryzysu klimatycznego. Ponadto nowe formy protestu i nowe ruchy społeczne, a także intensyfikacja konfliktów społecznych w obliczu kryzysu wytworzyły potrzebę odwołania się do radykalnych perspektyw naukowych.

2. Terminologia, analizy i ujęcie gospodarki

„Kluczowe dla każdej analizy marksistowskiej jest rozumienie gospodarki, tego, jak reprodukuje się kapitał, jak podtrzymuje się zyskowność, jak rozwijają się kryzysy” (Gamble 1999, 140).

MEP postrzega gospodarkę jako proces nieustannego przekształcania natury i społeczeństwa przez proces produkcji. Sposób produkcji to historyczna forma łącząca dwa główne wymiary organizacji gospodarczej każdego społeczeństwa. Te dwa wymiary to siły wytwórcze – czynniki umożliwiające produkcję, takie jak technologia i infrastruktura – oraz stosunki produkcji, które odnoszą się do klasowej organizacji produkcji, dystrybucji i konsumpcji w społeczeństwie. MEP utrzymuje zatem, że społeczno-gospodarczy charakter różnych społeczeństw istniejących w dziejach określony jest przez konkretny sposób produkcji, jak niewolnictwo, feudalizm czy kapitalizm. Ta historyczna konfiguracja sił wytwórczych i stosunków produkcji jest dla MEP najważniejszym punktem wyjścia. Kładzie ona szczególny nacisk na analizę zarówno walki klas i różnych form wyzysku siły roboczej, jaki i sprzeczności i kryzysów. Gospodarka jawi się więc w jej obrębie nie jako neutralna przestrzeń wymiany i współpracy, ale jako historyczny i polityczny układ, którego najważniejszymi cechami są asymetryczne stosunki władzy, ideologia i konflikty społeczne. Zwolennicy tej perspektywy uważają, że rdzeń dokonanej przez Marksa analizy kapitalistycznego sposobu produkcji z XVIII i XIX wieku wciąż nadaje się do analizowania współczesnej światowej gospodarki.

W centrum Marksowskiej analizy kapitalizmu znajduje się kategoria „towaru”. Towar definiowany jest jako produkt lub usługa sprzedawana na rynku i wytwarzana przez ludzką siłę roboczą. Osobliwą cechą jest jego dwoistość– posiada on zarówno wartość użytkową, jak i wartość wymienną. Kapitalistyczny sposób produkcji cechuje przede wszystkim lekceważenie wartości użytkowej i przypisywanie znaczenia głównie wartości wymiennej, która łączy się z potencjalnym zyskiem z zainwestowanych pieniędzy. Dlatego społeczeństwa kapitalistyczne nie produkują po to, by zaspokajać potrzeby ludzi, ale po to, by uzyskiwać wyższą wartość wymienną – krótko mówiąc, zysk. MEP uznaje, że zysk bierze się z wyzysku siły roboczej, a konkretnie – pracowników najemnych. Kapitaliści płacą robotnikom jedynie tyle, by mogli oni zreprodukować swoją siłę roboczą, sami zaś przejmują wartość dodatkową, a następnie powtórnie ją inwestują. Nagromadzenie pieniądza jako kapitału w rękach kapitalistów określa się również mianem akumulacji kapitału. Stanowi ona główny mechanizm kapitalistycznego sposobu produkcji, który nakazuje gospodarce kapitalistycznej nieustannie rosnąć. Jednak, jak wspominaliśmy wcześniej, kapitalistyczny sposób produkcji nie jest wolny od sprzeczności, a według MEP kryzysy odgrywają istotną rolę jako powtarzające się prawidłowości kapitalistycznego rozwoju.

Ogólnie rzecz biorąc, kryzysy pojawiają się na skutek różnych sprzeczności obecnych w podstawowej strukturze kapitalistycznego sposobu produkcji, ale każdy z nich wiąże się z konkretną koniunkturą tendencji i czynników wyzwalających. Każdy kryzys gospodarczy lub finansowy jest zatem związany z ogólnymi sprzecznościami kapitału, a także z określonymi okolicznościami politycznymi, ideologicznymi i kulturowymi. Różne nurty MEP podkreślają znaczenie różnych aspektów sprzeczności, a wiele z nich wskazuje na istnienie licznych przyczyn kryzysów, takich jak na przykład brak wystarczającej podaży kredytu, niedobory surowców czy polityczne problemy z zapewnieniem podaży siły roboczej, opór pracowników albo brak efektywności procesu pracy, nadmiar kapitału i zbyt wysokie płace obniżające zyski.

Wielu naukowców zajmujących się MEP twierdzi, że tendencja do nadmiernej akumulacji kapitału dająca się zaobserwować od lat 70. XX wieku stanowi klucz do zrozumienia rozlicznych kryzysów finansowych i gospodarczych, które miały miejsce na całym świecie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. W związku z tym procesem zbyt duża ilość kapitału pieniężnego poszukuje szans na zyskowne inwestycje. Ponieważ w ostatnich dekadach inwestycje w aktywa finansowe stawały się coraz bardziej zyskowne, kapitał zaczyna opuszczać obszar produkcji przemysłowej i funkcjonować częściej jako kapitał fikcyjny. Ta forma kapitału pieniężnego jest fikcyjna, ponieważ nie posiada żadnej materialnej podstawy w postaci towarów lub działań produkcyjnych. Kapitał fikcyjny, choć nie wytwarza żadnej wartości dodatkowej w procesie pracy, może sam się reprodukować (M-M’) (zapis ten oznacza, że kapitał fikcyjny reprodukuje się z pominięciem sfery produkcyjnej, tzn. w obiegu kapitału fikcyjnego nie powstają żadne realne towary [C], a jedynie następuje przyrost pieniądza M’ – przyp. tłum.), będąc jedynie roszczeniem do zrealizowania przyszłej (jeszcze niewytworzonej – przyp. tłum) wartości dodatkowej. Mimo że tego rodzaju inwestycje mogą być zyskowne dla niektórych bogatych jednostek, stan gospodarki pogarsza się z powodu wzrostu nierówności, niedostatecznego popytu efektywnego (podtrzymywanego tymczasowo za pomocą konsumpcji finansowanej przez kredyt) i okresowo powracającego zjawiska inflacji cen aktywów, która prowadzi do powstawania i pękania „baniek”. Doskonałym przykładem tego procesu jest globalny kryzys finansowy z lat 2007–2008, spowodowany zbytnim rozrostem rynku instrumentami pochodnymi (kapitałem fikcyjnym) kredytów hipotecznych typu subprime.

3. Ontologia

Głównym problemem, którym zajmuje się MEP, jest wyzysk robotników przez kapitał, czyli międzyklasowe stosunki dominacji i władza kapitału. Przyjmowaną przezeń jednostką analizy jest więc klasa, nie jednostka, a interesy zbiorowe definiowane są w obrębie klasy, nie zaś pomiędzy jednostkami. Nie oznacza to, że jednostki nie podejmują własnych decyzji. W ramach konkretnego sposobu produkcji istnieją jednak potężne struktury materialne i społeczne (np. konkurencja) skłaniające ludzi, by zachowywali się w określony sposób. MEP nie proponuje więc uniwersalistycznej wizji ludzi jako nastawionych z natury na konkurencję lub współpracę, ale podkreśla wpływ historycznie określonych sposobów produkcji na ich zachowania.

Analizując konkretny sposób produkcji, MEP dążyła do wyodrębnienia tendencji i praw działających w obrębie gospodarki, społeczeństwa i polityki. W przypadku kapitalistycznego sposobu produkcji byłyby to postępująca akumulacja kapitału i jego koncentracja, a także nawracające kryzysy produkcji kapitalistycznej. Tego rodzaju prawa ruchu (ang. laws of motion) uznaje się za rzeczywiste w sensie ontologicznym, a niektórzy zwolennicy MEP twierdzą, że determinują one funkcjonowanie społeczeństw. Niektóre odłamy MEP kładą jednak nacisk na naddetermiancję (ang. over-determination), podkreślając, że nawet jeśli da się wyodrębnić prawa ruchu kapitału, to ich wielość i wzajemne powiązania sprawiają, że trudno jest formułować trafne wypowiedzi na temat działania społeczeństw (zob. też podrozdział „Metodologia”).

Teorie należące do dziedziny krytycznej ekonomii politycznej podkreślają znaczenie pojęcia hegemonii, zwracając uwagę na historyczną naturę zmian społecznych i nieustanny konflikt idei i ruchów o dominację w czasie i przestrzeni (Antonio Gramsci określił to mianem „wojny pozycyjnej”). Według tych teoretyków prawa rządzące społeczeństwami i gospodarkami są w dużym stopniu zależne od kontekstów historycznych i kulturowych, co stanowi argument przeciwko determinacji. Pomostem między tymi dwiema tradycjami może być stanowisko krytycznych realistów, zakładających, że istnieje świat rzeczywisty – naturalny i społeczny – ale podlega on zmianom, które mogą być skutkiem działań podmiotów zakorzenionych w określonym czasie i przestrzeni. Można by powtórzyć za Marksem: „Ludzie sami tworzą historię, ale nie tworzą jej dowolnie, nie w wybranych przez siebie okolicznościach, lecz w takich, jakie już zastali, w okolicznościach danych i przekazanych” (Marks 1964, 125). Jednak niezależnie od tych różnic teoretycznych koncepcje MEP zgadzają się generalnie co do tego, że świat nie składa się z jednostek, które można od siebie oddzielić dla celów analizy. Byty takie jak klasy, firmy, państwa i instytucje istnieją w pewnym kontekście, kluczowym dla ich funkcjonowania. Rozkładanie tych bytów na części pierwsze sprawia, że nie możemy rozpoznać ich prawdziwej natury, jako że na każdym poziomie, czy też w każdej warstwie organizacji (od cząstek subatomowych po złożone systemy w rodzaju ludzkich społeczeństw), istnieją emergentne siły obdarzone własną ontologiczną realnością (Sayer 1992, 119). MEP zwraca również uwagę na znaczenie dynamicznych procesów, takich jak walka klas czy akumulacja, zanurzonych w historii i zmieniających się wraz z upływem czasu. Kolejnym ważnym aspektem MEP jest definiowanie przez nią kapitału pod względem ontologicznym nie jako zasobu materialnego (pieniądza, maszyn itd.), ale jako stosunku społecznego, czyli czegoś, co nabiera ontologicznej realności i znaczenia jedynie w ramach kapitalistycznego sposobu produkcji i typowych dla niego stosunków klasowych.

4. Epistemologia

Teorie MEP otwarcie przedstawiają się jako normatywne i performatywne, uznając pozytywistyczne stanowisko postulujące opisowość nauki i wolność od wartościowania za fałszywe i motywowane ideologicznie. Celem naukowej analizy jest więc według MEP tworzenie wiedzy sprzyjającej emancypacji wyzyskiwanych i uciskanych.

Zdaniem Andrew Sayera według wielu zwolenników krytycznych nauk społecznych, do których należy też MEP, emancypacja przebiega według następujących etapów:

1. Identyfikacja problemów, cierpień i fałszywych przekonań.
2. Identyfikacja źródeł lub przyczyn powyższych, np. konkretnej formy dominacji.
3. Sformułowanie negatywnego osądu dotyczącego źródeł iluzji i ucisku.
4. Aprobata (ceteris paribus) działań usuwających te źródła.

Sayer zauważa jednak pewne problemy w tym linearnym przejściu od naukowego zidentyfikowania problemów do wniosków, zwłaszcza dotyczących tego, jakie praktyki mają charakter emancypacyjny i jakie wartości można uznać za lepsze od innych ze względu na ich oparcie w wiedzy naukowej. Krytyka Sayera dotyczy w szczególności potrzeby formułowania konkretnych, możliwych do zrealizowania alternatyw (nie w postaci szczegółowych instrukcji, ale ogólnych wizji lub eksperymentów myślowych) niezbędnych do ocenienia, czy usunięcie problemu i zastąpienie go czymś innym rzeczywiście będzie oznaczało poprawę losu, czy emancypację konkretnej grupy. Ponadto zwraca on uwagę, że zmiana jednej praktyki, emancypacyjnej dla części społeczeństwa, na drugą może skutkować uciskiem innej grupy. Na przykład włączenie kobiet do najemnej siły roboczej na Zachodzie związane było ze zwiększonym zapotrzebowaniem na pracę reprodukcyjną kobiet z globalnego Południa; pracownicy przejmujący kopalnię węgla, która w przeciwnym razie zostałaby zamknięta, mogą się wyemancypować, ale niesie to negatywne skutki w postaci szkód dla środowiska albo dla innych społeczności mieszkających w pobliżu kopalni, których życie zmieni się na gorsze z powodu zanieczyszczeń.

Teorie MEP należące do filozoficznej tradycji krytycznego realizmu utrzymują, że związek między światem rzeczywistym i naukowymi dociekaniami nie jest prosty i bezpośredni. Odrzucają pozytywizm i „naiwny” empiryzm, według których świat rzeczywisty przemawia do naukowca, mogącego następnie bez żadnych zapośredniczeń ten świat przedstawiać. Mocny konstruktywizm – pogląd, że naukowiec stwarza świat rzeczywisty, wytwarzając pojęcia albo formułując autoreferencyjne wypowiedzi odnoszące się do tego, jak naukowcy wcześniej mówili o świecie – również zostaje odrzucony. Zamiast tego zakłada się niedoskonałość nauki, a także jej zależność od przyjmowanych teorii (ang. theory-ladenness, które można tłumaczyć również jako „przesycenie” lub „obciążenie” obserwacji naukowych teorią – przyp. tłum.) oraz wpływ pozycji społecznej badacza (ang. standpoint-dependent). Ocenianie wartości teorii jest możliwe jedynie dzięki odniesieniu do rzeczywistego świata. Oznacza to, że badania w ramach nauk społecznych mogą być bardzo zróżnicowane w zależności od stosowanej teorii, a także od biografii i uprzedzeń konkretnych badaczy (związanych na przykład z klasą, płcią czy habitusem). Mimo to możliwe jest ocenianie, czy dany projekt badawczy formułuje trafne wnioski, a zatem można też wypowiadać obiektywne sądy dotyczące mechanizmów przyczynowych odpowiedzialnych za konkretne zjawiska społeczne. Rozstrzygnięcie, czy dana wypowiedź jest prawdziwa, pozostaje jednak na gruncie krytycznego realizmu trudniejsze niż w innych tradycjach teoretycznych. Z uwagi na podkreślanie raczej roli mechanizmów przyczynowo-skutkowych niż prawidłowości czy korelacji zwykłe badania statystyczne nie wystarczają do ustalenia trafności hipotezy. Na podstawie zaobserwowanych danych tworzy się abstrakcje, by przetestować istnienie zakładanego mechanizmu przyczynowo-skutkowego. Do sprawdzania mocy wyjaśniającej hipotezy można stosować na przykład scenariusze kontrfaktyczne albo eksperymenty myślowe.

Jednocześnie nurt ten zakłada duży sceptycyzm względem trafności prognoz jako kryterium prawdziwości teorii. Jest tak, ponieważ w naddeterminowanych i rozwijających się otwartych systemach mechanizmy opisane w teorii mogą zmieniać się w czasie, co wywołuje zmiany i powoduje powstanie zupełnie nowych mechanizmów.

5. Metodologia

MEP nie posługuje się ani dedukcją, ani indukcją, ale zakłada, że istnieje wiele rodzajów przyczynowości, a tym samym i wiele sposobów prowadzenia badań. Wybór spośród nich zależy do sytuacji – na przykład od tego, w jakim punkcie rozwoju kapitalistycznego się znajdujemy. Centralnym elementem analizy Marksa jest dialektyka. Ma ona wykraczać poza klasyczną logikę zakładającą przyczynowość i linearne powiązania, zastępując je dynamicznym ujęciem procesów, a także innymi kategoriami, które czasami można by uznać za sprzeczne w myśl perspektywy klasycznej. Przykład rozumowania dialektycznego przedstawia wykres 1 (Sayer 1992, 141); proste i abstrakcyjne pojęcia zostają tu połączone ze

złożonymi, określonymi i przygodnymi cechami konkretnej sytuacji.

Wykres 1. Przykład rozumowania dialektycznego

Pod względem wykorzystywanych na ogół metod badawczych teorie MEP są dość eklektyczne:

• modele matematyczne (na przykład Temporal Single System Interpretation [TSSI] marksowskiej teorii wartości), a obok nich
• analiza dyskursu (na przykład dokonana przez Haya w 1996 roku analiza przedstawiania przez brytyjskie media „zimy niezadowolenia”, która utorowała drogę atakowi Thatcher na związki zawodowe),
• szczegółowe studia przypadków (na przykład analiza historyczna Jessopa z 2014 roku dotycząca strefy euro i kryzysu euro).

Ponieważ znaczna część badań MEP często odnosi się do abstrakcyjnych pojęć w rodzaju „kapitalizmu finansowego” czy „reżimów akumulacji”, ich użycie musi być niezbędne i uzasadnione ich wartością analityczną; nie należy stosować ich zatem ad hoc. Jako negatywny przykład terminu nietrafnego, czy też chaotycznego, Sayer podaje „sektor usług” – pojęcie łączące tak różne typy działalności gospodarczej jak sprzątanie ulic, programowanie i rachunkowość. Dlatego wypowiedzi przypisujące sektorowi usług siłę sprawczą (np. „gospodarka zdominowana przez sektor usług przyczynia się do x” albo „spadek wydajności sektora usług powoduje y”) wydają się pozbawione sensu.

Jeśli chodzi o pytanie, czy siłą napędową badań MEP jest perspektywa teoretyczna, czy obiekt badań, należy uznać, że w przeszłości na ogół ważniejsza była perspektywa teoretyczna. Obiekty (społeczeństwa, gospodarki i sektory gospodarek) badano na przykład z perspektywy teorii wartości opartej na pracy, teorii władzy i hegemonii albo materializmu dialektycznego. W przypadku zwolenników krytycznego realizmu uzależnienie od metody jest jednak nieco słabsze, ponieważ perspektywa ta zakłada, iż różne poziomy czy warstwy są rzeczywiste pod względem ontologicznym i muszą być badane przez różne odłamy nauki. Każdy obiekt – „gospodarczy”, „kulturowy” czy „biologiczny” – wymaga zatem odrębnego podejścia naukowego, co nadaje większe znaczenie badaniom kierującym się charakterem obiektu (ang. object-driven research) niż metodą (ang. method-driven research).

6. Ideologia i cele polityczne

Marksistowscy ekonomiści polityczni jasno formułują swój cel: krytykę i przekształcanie społeczeństwa. Cel ten można określić jako performatywny i refleksyjny. Chodzi zatem nie tylko o opisywanie społeczeństwa, ale o jego zmienianie. Kluczową rolę odgrywa w tym przedsięwzięciu krytyka. Przeprowadzona przez Marksa krytyka ekonomii politycznej była przecież krytyką tyleż ekonomii, ile istniejących stosunków gospodarczych i politycznych.

Ta emancypacyjna perspektywa dąży do stworzenia bardziej sprawiedliwego społeczeństwa, w którym nie będzie relacji dominacji, wyzysku i nierówności, a zatem zmierza ku radykalnemu przekształceniu lub zniesieniu kapitalizmu. Emancypacja dotyczy nie tylko nierówności rozpatrywanych w kategoriach dochodu, własności czy alienacji, ale także hierarchii płciowej czy rasowej. Dystrybucja dochodów i majątku jest w ramach stosunku kapitał–praca strukturalnie nierówna. Choć kapitał i sprawiedliwość w dziedzinie dystrybucji są nie do pogodzenia, różne stadia rozwoju kapitalizmu cechowały różne stopnie nierówności. Na przykład epokę po drugiej wojnie światowej charakteryzowała bardziej sprawiedliwa dystrybucja dochodów i majątku w obrębie gospodarek uprzemysłowionych, zaś od lat 80.–90. XX wieku na całym świecie nierówności zwiększają się. MEP nie podkreśla, w odróżnieniu od podejść keynesowskich, potrzeby powrotu do „złotego wieku” poprzez zmniejszenie rozpiętości dochodowych i majątkowych za pomocą interwencji państwowych (na przykład opodatkowania). Wskazuje raczej, że należy dotrzeć do samych źródeł nierówności. Nurt ten opowiada się często za kontrolą środków produkcji przez robotników, gospodarką solidarności oraz wspólnotowymi i opartymi na współpracy strukturami produkcji, ponieważ zmieniają one same warunki produkcji odpowiadające za obecne nierówności (zob. też Harvey 2014, 164–181). Na przykład po ostatnim kryzysie finansowym ruchy społeczne szeroko dyskutowały koncepcję dóbr wspólnych (ang. Commons) – wspólnotowej organizacji użytkowania dóbr i zasobów (zob. np. Federici 2011). Dobra wspólne uznaje się za sposób radzenia sobie ze skutkami alienacji, zawłaszczania ziemi, nierównościami dochodowymi i majątkowymi, a także podporządkowania życia i wiedzy logice rynku; perspektywa ta czerpie w szczególności z dorobku ruchów społecznych w Ameryce Łacińskiej. Podobnie jak ruch na rzecz dóbr wspólnych, ruchy te w większości nie stawiają sobie celów, które można by zrealizować w ramach polityki partyjnej, ale formułują je w obrębie swojej działalności albo realizują w praktyce, tworząc alternatywy dla istniejących rozwiązań. Spośród takich praktycznych alternatyw wyróżnia się swoją skalą autonomiczny region na południu Meksyku, kontrolowany przez zapatystów.

Kolejnym istotnym aspektem krytyki kapitalizmu prowadzonej przez MEP jest kwestia alienacji doświadczanej przez pracowników najemnych w gospodarce kapitalistycznej. Kapitalistyczna struktura produkcji, w której organizację i typ działalności gospodarczej określają posiadacze kapitału, pozbawiając robotników możliwości decydowania o tym, jak zużytkować ich produktywną energię, wywołuje stan, w którym pracownicy nie widzą sensu własnej pracy i zostają zredukowani do narzędzi używanych w procesie produkcji. Ten ponury stan, wraz z tendencją do wytwarzania ubóstwa i znacznych nierówności, mimo wyzwolenia przez kapitalizm ogromnego potencjału produkcyjnego, stanowi jedno z uzasadnień marksistowskiego postulatu zniesienia kapitalizmu.

7. Aktualne debaty i analizy

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w ramach MEP powstało wiele prac dotyczących zagadnień takich jak skład klasowy i społeczno-gospodarcze skutki neoliberalnej globalizacji, finansjalizacja gospodarki światowej, potęga transnarodowego kapitału i możliwość wyłonienia się formacji postkapitalistycznych w punkcie zbiegu momentów kryzysowych. Stworzenie mapy tych debat i prowadzonych analiz znacznie wykracza poza ambicje naszej prezentacji. Zamiast tego przedstawimy krótkie streszczenie narracji łączącej niedawny kryzys, strategię lewicową i przejście do społeczeństwa postneoliberalnego czy nawet postkapitalistycznego; temat ten pojawia się bowiem w niemal wszystkich dyskusjach prowadzonych na gruncie MEP (zob. numery specjalne wymienionych poniżej czasopism i publikowane w nich artykuły).

Wybuch kryzysu kredytów hipotecznych typu subprime w Stanach Zjednoczonych w latach 2007–2008 i jego szybkie przekształcenie się w kryzys finansowy i gospodarczy obejmujący niemal całą gospodarkę światową wiązał się z powrotem Marksowskich analiz i krytyki kapitalizmu. Nawet w czasopismach konserwatywnych i należących do głównego nurtu pisano, że „Marks powrócił” (Fuchs 2014, 9–10). Chyba największym i pierwszym radykalnym poszukiwaniem alternatyw w obliczu kryzysu finansowego był ruch Occupy Wall Street. Ich hasło „Jesteśmy 99%” nie było tylko figurą retoryczną –odzwierciedlało rzeczywiste nierówności majątkowe i polityczne w Stanach Zjednoczonych i prawie na całym świecie.

Wielu naukowców reprezentujących MEP twierdzi, że kryzys ten może mieć naturę strukturalną, a więc dysponować potencjałem przekształcenia struktury światowej gospodarki w przeciągu kilkudziesięciu następnych lat. Rozwijający się nurt badań interdyscyplinarnych poszerzył debatę na temat kryzysu, wskazując, że nie dotyczy on jedynie finansów czy gospodarki, ale odnosi się do wielu powiązanych ze sobą kryzysów (ang. multiple crises) – kryzysu klimatycznego i ekologicznego, kryzysu demokratycznej reprezentacji i rządzenia oraz kryzysu reprodukcji społecznej. Konwergencja wszystkich tych kryzysów wymaga fundamentalnego przekształcenia społecznej organizacji globalnej produkcji, dystrybucji i konsumpcji. Współcześni naukowcy marksistowscy intensywnie dyskutują o strategiach oraz mocnych i słabych stronach polityki mogącej spowodować tę transformację i o postawie ruchów społecznych w obliczu kryzysu. W ostatnich latach prowadzili oni liczne debaty o postkapitalizmie, nowych formach socjalizmu czy komunizmu. To, na ile te dyskusje zaowocują rzeczywistą zmianą społeczną, zależy bardziej od układu sił społecznych niż od wyniku akademickich rozważań. Mogą one jednak dostarczyć interesującego punktu wyjścia dla przemyślenia na nowo społeczeństwa i zmiany społecznej; dlatego właśnie wielu studentów ekonomii interesuje się obecnie zgłębianiem i stosowaniem MEP (zob. np. Barkin 2009; Harvey 2014; Rethinking Marxism 2010).

8. Zróżnicowanie wewnętrzne: subdyscypliny, inne teorie ekonomiczne i inne dyscypliny

MEP przechodziła, podobnie jak inne paradygmaty ekonomiczne, wiele etapów odnowy, recepcji i zmian zakresu popularności w ciągu ostatnich 150 lat (przegląd historii zachodniego marksizmu można znaleźć w: Anderson 1976). Podczas gdy wcześni marksiści byli niemal bez wyjątku działaczami politycznymi, strategami partyjnymi i akademikami, w Stanach Zjednoczonych i Europie podczas zimnej wojny (zwłaszcza w latach 70. i 80.) MEP podlegała instytucjonalizacji jako paradygmat akademicki, niemający silnych związków z partiami politycznymi. Częścią tej odnowy zapoczątkowanej w latach 70. XX wieku było pojawienie się międzynarodowej ekonomii politycznej.

Z MEP kojarzone są liczne historyczne i współczesne podejścia – od socjalizmu utopijnego przez marksizm klasyczny (czy ortodoksyjny), neomarksizm lub postmarksizm po marksizm analityczny i krytyczną ekonomię polityczną. Stephan Resnick i Richard Wolff (2006) zaproponowali typologię dzielącą te perspektywy na sześć obszernych kategorii:

• Teorie własności zwracają uwagę głównie na nierówną dystrybucję majątku i niesprawiedliwą strukturę własności, a także własność środków produkcji. Walka klas, wyzysk i inne mechanizmy typowe dla systemu kapitalistycznego pojawiają się jako skutki dystrybucji własności.
• Teorie władzy podkreślają rolę struktur władzy oraz fakt, że niektóre klasy (na przykład kapitaliści) mogą mobilizować władzę (w postaci fizycznej przemocy albo instytucjonalnej siły państwa), by zmusić robotników do pracy w warunkach wyzysku.
• Teorie akumulacji podkreślają znaczenie niepowstrzymanego pędu ku akumulacji, nieodłącznego od kapitalizmu, będącego jego siłą napędową, a tym samym reprodukującego wszystkie inne procesy i relacje społeczne.
• Teorie sił wytwórczych zwracają uwagę głównie na technologie produkcji jako czynnik określający sposób strukturyzacji społeczeństwa i relacje między jego częściami składowymi.
• Teorie świadomości podkreślają znaczenie kultury i wspólnych idei. Najsłynniejszym przykładem jest tradycja gramsciańska, na której gruncie funkcjonuje pojęcie „hegemonii”. Zakłada ono, że władza kapitalistów nad robotnikami utrzymuje się tylko wtedy, gdy ci drudzy akceptują stosunki klasowe, które uzasadnia się za pośrednictwem idei i teorii.
• Teorie naddeterminacji nie przyznają prymatu żadnemu z powyższych wyjaśnień rozumianemu w sposób deterministyczny, uznając je za wyjaśnienia częściowe. Analizują one jednak system kapitalistyczny, kładąc nacisk na stosunki klasowe i krytyczne, emancypacyjne nastawienie.

Niektóre współczesne tradycje godne uwagi

Szkoła regulacji

Ekonomiści należący do szkoły regulacji (na przykład Michel Aglietta) zajmują się badaniem stabilności i ciągłości utrzymujących się w kapitalistycznym sposobie produkcji pomimo kryzysu. Analizują historyczne i przestrzenne funkcjonowanie reżimów akumulacji (takich jak na przykład powojenny fordyzm), dysponujących odrębnymi instytucjami i sposobami regulacji pozwalającymi na ich ciągłą reprodukcję w sferach produkcji, konsumpcji, polityki i w kontekście międzynarodowym. Szkoła regulacji łączy pewne elementy teorii marksistowskiej z podejściem instytucjonalnym.

Teoria systemów-światów

Ekonomiści reprezentujący teorię systemów-światów (na przykład Immanuel Wallerstein, Giovanni Arrighi, Beverly Silver, Jason W. Moore) kładą nacisk na wyzysk w stosunkach produkcji i nierówną dystrybucję władzy nie w obrębie kapitalistycznego państwa, ale w skali globalnej, między krajami uprzemysłowionymi (rdzeniem), krajami „rozwijającymi się” (peryferiami) i krajami o statusie pośrednim (półperyferiami).

Teorie neogramsciańskie i teorie hegemonii

Ekonomiści neogramsciańscy (na przykład Antonio Gramsci, Ernesto Laclau, Chantal Mouffe, Robert Cox) podkreślają rolę politycznych, kulturowych i tożsamościowych aspektów walki o dominującą strukturę produkcji i formę stosunków klasowych (hegemonię). Za istnienie hegemonii odpowiedzialne są, wraz z władzą instytucjonalną i materialną, idee i dyskursy; jest ona przygodna i ma charakter zarówno czasowy, jak i przestrzenny.

Marksizm ekologiczny (na przykład John Bellamy Foster, Paul Burkett, James O’Connor)

Marksizm ekologiczny pojawił się jako odpowiedź na brak analizy klasowej w myśli ekologicznej oraz nieobecność perspektywy ekologicznej w marksizmie w drugiej połowie lat 80. XX wieku (O’Connor 1988). Badaczy tego nurtu zainspirowały tak zwane nowe ruchy społeczne; do dziś próbują oni połączyć myśl „czerwoną” i „zieloną”. Kluczowe dla tej perspektywy jest odczytanie Marksa przez pryzmat ekologicznych aspektów reprodukcji kapitału. Jeden z głównych argumentów wysuwanych przez ten nurt dotyczy drugiej sprzeczności kapitalizmu, polegającej na tym, że ciągła akumulacja kapitału żywi się własnymi warunkami istnienia („naturą”). Co więcej, ekomarksiści twierdzą, że relację natury i społeczeństwa należy rozumieć jako metabolizm polegający na wymianie materii między społeczeństwem i naturą, zapośredniczanej przez różne sposoby produkcji. Oprócz alienacji pracowników najemnych istnieje też alienacja ludzi od natury związana z brakiem równowagi między cyklem naturalnym i cyklem gospodarczym. Pogłębia się ona wraz z ekspansją kapitalistycznej akumulacji i określana jest mianem rozłamu metabolicznego (metabolic rift; Foster et al. 2011). W obliczu obecnego kryzysu ekologicznego (obejmującego kwestię zasobów, energii, klimatu itd.) wizja ekosocjalistyczna jawi się tym naukowcom jako realistyczna (zob. np. Löwy 2005).

Marksizm feministyczny (na przykład Maria Mies, Silvia Federici, Frigga Haug)

Marksizm feministyczny zajmuje się uciskiem kobiet w ramach kapitalizmu i patriarchatu. Jednym z ważnych aspektów jego analiz jest organizacja pracy i nieopłacanych działań opiekuńczych. Wskazuje więc na braki w analizach Marksa związane przede wszystkim z niedostrzeganiem pracy reprodukcyjnej kobiet. W teorii Marksa wyzysk pracy polega na tym, że kapitaliści wypłacają pracownikom środki pozwalające na reprodukcję ich siły roboczej, ale reprodukcja ta obejmuje tylko konsumpcję dóbr, nie zaś działania opiekuńcze. Dyskusja o „płacy za pracę domową”, zapoczątkowana przez feministki marksistowskie (Mariarosę Dalla Costa, Silvię Federici) w latach 70. XX wieku, zwróciła uwagę na tę ślepą plamkę marksizmu i stała się punktem wyjścia dla dalszych feministycznych analiz pracy reprodukcyjnej.

Elementy wspólne z innymi dyscyplinami

Ponieważ większość tradycji MEP odrzuca redukowanie analizy kapitalizmu wyłącznie do dziedziny gospodarki, wiele łączy je z innymi dyscyplinami. Analizy marksistowskie i krytyczne można odnaleźć na gruncie socjologii, politologii, teorii stosunków międzynarodowych oraz międzynarodowej ekonomii politycznej, a także na gruncie językoznawstwa, geografii i psychologii (zwłaszcza w kontekście teorii Freuda i Lacana), teorii społeczeństwa i filozofii.

9. Różnice między marksistowską ekonomią polityczną a ekonomią głównego nurtu

Resnick i Wolff (2006) przeciwstawiają marksizm ekonomii neoklasycznej, ukazując, że w swych analizach społeczeństwa i gospodarki przyjmują one odmienne punkty wyjścia. Ekonomia neoklasyczna zakłada istnienie racjonalnych, nastawionych na realizację własnych interesów jednostek, wchodzących w interakcje za pośrednictwem rynku w świecie ograniczonych zasobów, zaś punktem wyjścia MEP jest analiza klas – w kategoriach władzy lub własności. Różnica ta ma poważne skutki dla sposobu badania gospodarki, na przykład tego, jak analizować dochód jednostek. Zgodnie z MEP dochód jednostek nie zależy od ich swobodnych decyzji dotyczących tego, ile pracy chcą zaoferować czy też od ich krańcowej produktywności, ale od zawłaszczania przez kapitalistów wartości dodatkowej. MEP krytykuje ekonomię neoklasyczną za ignorowanie relacji władzy między klasami, dla Marksa bowiem determinują one zachowania i decyzje jednostek. Według MEP jednostki są ze sobą powiązane za pośrednictwem licznych struktur społecznych, gospodarczych i politycznych, nie tylko za pośrednictwem mechanizmu popytowo-podażowego w ramach rynku. Relacje te z kolei określane są przez sposób produkcji – kapitalizm – charakteryzujący się hierarchiami i konfliktami. Gospodarka nie jest więc tylko przestrzenią wymiany między równymi sobie jednostkami. Dla MEP kapitalizm jest konkretnym sposobem produkcji, który wyewoluował w toku dziejów. Istniały też inne sposoby produkcji (niewolnictwo, feudalizm), a w przyszłości mogą wyewoluować jeszcze inne (socjalizm). By zrozumieć obecny układ gospodarki, niezbędna jest analiza historyczna i ujęcie dynamiczne.

Co więcej, ekonomia marksistowska i neoklasyczna posługują się odmiennymi pojęciami kapitału – kategorii kluczowej dla analiz marksistowskich. Ujęcie neoklasyczne jest bardzo szerokie i obejmuje pieniądz, środki produkcji, a także wiedzę czy sieci społeczne (kapitał ludzki i społeczny). Dla MEP wszystkie te rzeczy również są kapitałem, jeśli zostaną zmobilizowane w procesie produkcji za pośrednictwem pracy najemnej. Kapitał jest stosunkiem społecznym określanym przez wyzysk siły roboczej.

Choć MEP podkreśla istnienie pewnych praw ruchu kapitału, uznaje, że jest wiele sposobów postrzegania rzeczywistości społecznej i gospodarczej i że mogą się one od siebie różnić. Nie ma zatem jednej obiektywnej rzeczywistości, którą należałoby analizować. Odkrywana rzeczywistość zależy także od perspektywy przyjmowanej przez badacza i używanych metod. Ponadto podkreśla się tu polityczny charakter akademii i to, że nauka odgrywa kluczową rolę w procesie legitymizowania i normalizowania pewnych typów polityki i porządków społecznych, uniemożliwiając przy tym realizację innych. W tym sensie marksistowska ekonomia polityczna podkreśla społeczną odpowiedzialność swojej perspektywy (sytuując się tym samym w obrębie „ekonomii rzeczywistego świata” [real-world economics]).

Przedstawiciele

Karol Marks, Fryderyk Engels, Wilhelm Liebknecht, Ferdinand Lassalle August Bebel, Paul Lafargue, Karl Kautsky, E. Belfort Bax, Gieorgij Plechanow, Dora Montefiore, Daniel DeLeon, Róża Luksemburg, Eduard Bernstein, Clara Zetkin, Włodzimierz Lenin, Aleksandra Kołłontaj, Leon Trocki, Antonio Gramsci, Louis Althusser, Ernest Mandel, Paul Baran, Paul Sweezy, Michio Morishima, Shigeto Tsuru, Rudolf Hilferding

Czasopisma

• New Left Review
• Monthly Review
• Global Labour Journal
• Historical Materialism
• Capitalism Nature Socialism
• Capital and Class
• International Socialism
• International Journal of Political Economy,
• Socialist Register
• Review of Radical Political Economy
• Review of International Political Economy
• Socialist Register
• Cambridge Journal of Economics
• Science & Society
• Rethinking Marxism
• World Review of Political Economy

​​​​​​​

Bibliografia

Anderson, Perry (1976). Considerations on Western Marxism. London: New Left Books.

Barkin, David (2009): Principles for Constructing Alternative Socio-economic Organizations: Lessons Learned from Working Outside Institutional Structures, Review of Radical Political Economics, 41(3): 372–379.

Federici, S. (2011): Feminism and the Politics of the Commons. Published on The Commoner, 24.01.2011. http://www.commoner.org.uk/?p=113

Foster, J.B., Clark, B. & York, R. Der ökologische Bruch. Der Krieg des Kapitals gegen den Planeten, Hamburg: LAIKA-Verlag, (2011).

Fuchs, C. Digital Labour and Karl Marx. Routledge, (2014).

Gamble, “Marxism after Communism: beyond Realism and Historicism,” Review of International Studies, Vol. 25, (2000): 127–144.

Harvey, D. Seventeen Contradictions and the End of Capitalism, London: Profile Books, (2014).

Hay, C. Narrating crisis: the discursive construction of thewinter of discontent'. Sociology 30.2 (1996): 253-277.

Jessop, B. Repoliticising depoliticisation: theoretical preliminaries on some responses to the American fiscal and Eurozone debt crises. Policy & Politics 42.2 (2014): 207-223.

Laclau, E. and Chantal Mouffe. Hegemony and Socialist Strategy. London: Verso Books (2001).

Löwy, M. „What is Ecosocialism?” Capitalism Nature Socialism. Vol. 16, no. 2 (2005):15–24.

Mariarosa Dalla Costa: Die Frau und der Umsturz der Gesellschaft (1978).

Marx, K. Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte. O. Meissner (1885).

O’Connor, J. ”Capitalism, Nature, Socialism: A Theoretical Introduction.” Capitalism, Nature, Socialism. Vol. 1, no. 1 (1988):16–17.

Rethinking Marxism Special Issue: The Common and the Forms of the Commune. Vol 22, no. 3 (2010): 295–509.

Resnick Stephen and Richard D. Wolff eds. New Departures in Marxian Theory. Abingdon: Routledge Publishers: (2006).

Sayer, Andrew. Method in Social Science: A Realist Approach, 2nd Edition. London: Routledge Publishers, (1992).

Sayer Andrew. “Critical Realism and the Limits to Critical Social Science.” Journal for the Theory of Social Behaviour. Vol. 27, no.4 (1997): 473–486.