Ekonomia neoklasyczna

Autorzy: Lara Boerger i Exploring-Economics-Team, 18 grudnia 2016
Opieka i recenzja naukowa: prof. dr Michael Roos

1. Podstawowe założenia

Termin „ekonomia neoklasyczna” jest nieprecyzyjny i używa się go dla opisania różnego zestawu poglądów. Większość ekonomistów głównego nurtu nie uważa się za członków szkoły neoklasycznej. Określenie „neoklasyczny” zostało ukute przez Thorsteina Veblena w 1900 roku. Odnosi się ono do syntezy teorii wartości subiektywnej i obiektywnej, której ilustracją jest schemat przecinających się krzywych podaży i popytu opracowany przez Alfreda Marshalla. Marshall połączył klasyczny pogląd, że wartość towaru jest konsekwencją kosztów jego produkcji, z nowymi odkryciami zwolenników marginalizmu, według których wartość stanowi konsekwencję użyteczności dla jednostki. Również obecnie wykres przedstawiający przecinanie się (obiektywnej) podaży i (subiektywnego) popytu jest centralnym elementem ekonomii neoklasycznej.

Paradygmatyczny rdzeń teorii neoklasycznej stanowi obecnie „główny nurt” ekonomii i przeważa zarówno w nauczaniu, jak i w badaniach ekonomicznych. Zgodnie z perspektywą neoklasyczną głównym problemem ekonomicznym jest organizacja i alokacja ograniczonych zasobów. Oznacza to, że efektywność – rozumiana jako optymalne wykorzystanie dostępnych zasobów do maksymalizacji korzyści dla jednostki, a w konsekwencji dobrobytu kraju – jest najistotniejszym kryterium oceny. Główne obszary badawcze ekonomii neoklasycznej to: mikroekonomia – analizująca zachowania gospodarstw domowych i firm; makroekonomia – badająca agregaty ekonomiczne i interakcje rynków; a także ekonometria – będąca narzędziem analizy. Do analizy systemu gospodarczego używa się na ogół modeli matematycznych. Według ekonomistów neoklasycznych są one najlepsze do odkrywania związków przyczynowo-skutkowych.

Ekonomia neoklasyczna, jak każda szkoła naukowa, nieustannie się zmienia i rozwija (poniżej przedstawiono jedynie krótki przegląd prób scharakteryzowania perspektywy neoklasycznej). W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nurt ten stawał się coraz bardziej różnorodny i modyfikował swoje hipotezy w reakcji na kolejne krytyki. Przykładem jego przemiany jest „deracjonalizacja” ludzkich podmiotów w ekonomii behawioralnej będącej jednym z odłamów szkoły neoklasycznej. Dlatego niełatwo przedstawić spójny obraz obecnego stanu tej dziedziny. Niemniej dalsza część tego tekstu stanowi próbę scharakteryzowania owej szkoły na tle innych nurtów poprzez przedstawienie jej podstawowych założeń i aksjomatów oraz głównych metod.

Różne definicje ekonomii neoklasycznej

David Colander (2000) podaje cechy definicyjne historycznej postaci ekonomii neoklasycznej, które nie pasują już do badań prowadzonych obecnie w ramach ekonomii głównego nurtu:

• skupienie na alokacji zasobów w określonym czasie,
• utylitaryzm
• skupienie na korzyściach i kosztach krańcowych (ang. marginal trade-offs)
• dalekowzroczna racjonalność,
• indywidualizm metodologiczny,
• równowaga ogólna.

David Colander, Barkley Rosser i Richard Holt (2004) twierdzą, że dla ekonomii neoklasycznej najważniejsza jest „święta trójca”:

• racjonalności,
• egoizmu,
• równowagi.

Christian Arnsperger i Yanis Varoufakis (2006) uznają, że na paradygmatyczny rdzeń ekonomii neoklasycznej składają się trzy założenia:

• indywidualizm metodologiczny,
• instrumentalizm metodologiczny,
• zrównoważenie metodologiczne (ang. methodological equilibration)

2. Terminologia, analizy i ujęcie gospodarki

Według ekonomistów neoklasycznych głównym problemem ekonomicznym jest to, że społeczne zasoby są ograniczone. Z powodu tego niedoboru ekonomia powinna zajmować się badaniem sposobów organizacji gospodarki, które mogą zapewnić dobrobyt poprzez optymalną alokację zasobów. Krótko mówiąc, gospodarkę należy rozumieć jako domenę wymiany, w ramach której racjonalne podmioty dysponujące zasobami, których alokacja determinowana jest egzogenicznie (tj. przez czynniki zewnętrzne), wchodzą w interakcje w ramach rynku. Podmioty handlują ze sobą, ponieważ te interakcje są dla nich wzajemnie korzystne. Produktywność uznaje się za czynnik, dzięki któremu gospodarka funkcjonuje i który decyduje o bogactwie narodu.

W ramach neoklasycznego ujęcia gospodarki jednostki mają wybór między różnymi opcjami, a celem podejmowanych przez nie decyzji jest maksymalizacja własnej użyteczności. Dlatego działają one w oparciu o zasadę racjonalnego gospodarowania (zwaną również „zasadą ekonomiczności”), zgodnie z którą produkcja zostaje zmaksymalizowana w stosunku do poniesionych nakładów czy też nakłady zostają zminimalizowane w stosunku do uzyskanej produkcji. By osiągnąć optymalny wynik, podmioty ekonomiczne podejmują swoje decyzje na podstawie porównania kosztów i korzyści krańcowych, gdzie – zgodnie z założeniami marginalizmu – ważną rolę odgrywają wielkości krańcowe. Termin „użyteczność krańcowa” oznacza krańcowy wzrost użyteczności dzięki dodatkowej skonsumowanej jednostce danego dobra; termin „koszt krańcowy” opisuje zaś koszt poniesiony w związku z produkcją tej dodatkowej jednostki. „Racjonalny podmiot decyduje się podjąć dane działanie tylko wtedy, gdy użyteczność krańcowa tego działania przewyższa jego koszt krańcowy” (Mankiw 2004, 7). W tym kontekście przywołuje się często abstrakcyjne pojęcie homo oeconomicus. Odnosi się ono do idealnej jednostki, która działa w sposób racjonalny, to znaczy maksymalizuje własną użyteczność.

Zagregowanie wszystkich jednostkowych funkcji użyteczności daje popyt zagregowany. Za sprawą mechanizmu cenowego, który nie podlega dalszemu modelowaniu, podaż i popyt zmierzają ku równowadze, w ramach której podaż równa się popytowi, a rynek oczyszcza się z potencjalnej nadwyżki lub niedoboru dóbr. Właściwość ta sprawia, że mechanizm cenowy stanowi optymalny sposób alokacji zasobów. Arne Heise, opisując w ramach swojej definicji ekonomii neoklasycznej warunki istnienia takiego mechanizmu cenowego (2007, 3), podkreśla rolę założenia o substytucji brutto (ang. gross substitution axiom), zgodnie z którym wszystkie dobra (i usługi) są wzajemnie wymienialne. Jedynie dzięki temu założeniu mechanizm cenowy będzie działał jako środek alokacji zasobów i zaistnieje równowaga rynkowa. O ile nie mamy do czynienia z zawodnością rynku (ang. market failure) – na przykład z zakłóceniami zewnętrznymi lub z utworzeniem się monopolu lub oligopolu – mechanizm rynkowy samoczynnie prowadzi do optimum ekonomicznego. Stan ten – nazywany optimum w sensie Pareto – powoduje, że żaden z podmiotów nie może poprawić swojej sytuacji, nie pogarszając sytuacji innych.

Podczas gdy mikroekonomia analizuje głównie zachowania gospodarstw domowych i firm na różnego typu rynkach, makroekonomia skupia się na agregatach w rodzaju produktu krajowego brutto, stopy bezrobocia czy stopy inflacji, jak również na interakcjach rynków (zwłaszcza rynku towarów, rynku pracy i rynku pieniądza). Makroekonomiczne analizy głównych agregatów ekonomicznych oparte są w coraz większym stopniu na podstawach mikroekonomicznych. Argumentem za potrzebą istnienia tych „mikropodstaw” jest twierdzenie, że reguły rządzące procesami podejmowania decyzji przez jednostki nie są stałe – wpływają na nie przykładowo zmiany warunków gospodarczych wynikające z interwencji politycznych (por. Lucas 1976; jego stanowisko przeszło do historii myśli ekonomicznej jako „krytyka Lucasa”). Preferowane przez ekonomistów i ekonomistki neoklasyczne metody modelowania zakładają posługiwanie się narzędziami statystycznymi i metodologicznymi pozwalającymi testować modele matematyczne i zjawiska gospodarcze. Podejście to skupia się na rozwijaniu ilościowych metod empirycznej analizy danych.

3. Ontologia

Jak wspomnieliśmy wcześniej, nie istnieje jedna definicja ekonomii neoklasycznej, ponieważ nurt ten stawał się z czasem coraz bardziej zróżnicowany i włączano do niego inne perspektywy. Mimo to w ujęciu neoklasycznym głównym problemem ekonomicznym pozostaje rzadkość zasobów. Zdaniem Arnspergera i Varoufakisa (2006) wszystkie neoklasyczne modele i nurty przyjmują trzy założenia, które można uznać za paradygmatyczny rdzeń ekonomii neoklasycznej: (1) indywidualizm metodologiczny, (2) instrumentalizm metodologiczny, (3) zrównoważenie metodologiczne.

Pierwsze założenie – indywidualizm metodologiczny – sugeruje, że procesy z poziomu makro można wyprowadzić jedynie z działań jednostek na poziomie mikro. Wszystkie zjawiska ekonomiczne można zatem opisać i wyjaśnić, odnosząc się do działań indywidualnych. Co więcej, zakłada się, że tylko jednostka może być źródłem wartości moralnych: tylko ona wie, co jest dla niej najlepsze. Dlatego odrzuca się wpływ wartości ustanawianych przez zewnętrzne instytucje takie jak religia. Opis ten można interpretować z jednej strony jako ontologiczne zafiksowanie na jednostkach, oznaczające, że nie bierze się pod uwagę istnienia zjawisk i struktur gospodarczych, których nie da się sprowadzić do jednostek (emergencję). Z drugiej strony założenie to można interpretować metodologicznie. W tym przypadku zjawiska społeczne można wyjaśniać jedynie poprzez odniesienie do jednostki (Hodgson i in. 1994, 64). Zgodnie z założeniem metodologicznego instrumentalizmu, zachowanie podmiotów jest wynikiem ich stałych preferencji czy też zestawów preferencji, których zaspokojenie wytwarza użyteczność. Jednostki dążą nieustannie do maksymalizacji użyteczności, ale napotykają w tym procesie na ograniczenia (np. natury budżetowej).

Nacisk na indywidualizm i racjonalność instrumentalną prowadzi do przyjęcia następującej definicji ludzi: z jednej strony traktuje się ich oraz ich preferencje jak czarną skrzynkę, czyli dziedzinę względnie autonomiczną i wolną od zewnętrznych wpływów; z drugiej strony zakłada się, że jednostki działają, kierując się racjonalnością instrumentalną, i dążą do realizacji swoich celów – czyli do maksymalizacji użyteczności – w możliwie najbardziej efektywny sposób. Choć logikę maksymalizacji traktuje się tu jako uniwersalną właściwość działania wszystkich ludzi, treść wspomnianych preferencji jest zmienna. Dlatego jednostki mogą dążyć nie tylko do realizacji swoich celów konsumpcyjnych, ale i do realizacji preferencji społecznych czy etycznych (np. Akerlof i Kranton 2000).

Decyzje i działania podejmowane na poziomie mikro prowadzą do równowagi ogólnej na poziomie makro. W normalnej sytuacji rynek zmierza ku stanowi równowagi, dlatego uznaje się, że zazwyczaj jest on stabilny. Nie znaczy to jednak, że nieustannie znajduje się w stanie równowagi, ale że w długim okresie zmierza ku statyczności i stabilności. Z tego ujęcia rynku można jednak wywnioskować, że ekonomia neoklasyczna generalnie zakłada istnienie ogólnych praw ekonomicznych istniejących niezależnie od czasu i przestrzeni. Koncepcja czasu przyjmowana w tym nurcie ma na celu identyfikację, porównanie i ocenę statycznych stanów, nie zaś zrozumienie i rekonstrukcję sekwencji dynamicznych procesów. Mark Blaug (2003, 146) idzie o krok dalej, twierdząc, że w wyniku rewolucji formalistycznej z lat 50. XX wieku analizy częściowo zorientowane na proces zastąpiło ujęcie całkowicie statyczne.

Kolejne założenie ontologiczne ekonomii neoklasycznej można opisać przez odniesienie do systemów otwartych i zamkniętych. System zamknięty charakteryzuje powiązanie wszystkich (atomistycznych i niezależnych) elementów, a także brak jakichkolwiek wpływów zewnętrznych. Ponadto elementy te podlegają prawom deterministycznym i probabilistycznym (Lawson 2006, 494; Heise 2016, 10). W systemie otwartym z kolei elementy nie są powiązane z wszystkimi innymi elementami, nie sposób też precyzyjnie opisać ich interakcji. Co więcej, system może przybrać rozmaite konfiguracje, czyli jest nie tylko skomplikowany, ale również złożony (Heise 2016 10–11). W odróżnieniu od wielu innych perspektyw ekonomia neoklasyczna zakłada, że gospodarka jest systemem zamkniętym. Krytycy zarzucają zwolennikom tego podejścia przyjmowanie ontologii niezdolnej do adekwatnego opisania rzeczywistości albo zdolnej do ujęcia jej tylko w redukcjonistyczny sposób (np. Chick i Dow 2001; Lawson 2006; Heise 2016).

4. Epistemologia

Ekonomii neoklasycznej nie sposób jednoznacznie przypisać do realizmu lub instrumentalizmu. Z jednej strony zgłasza ona roszczenie do wytwarzania „optymalnej wiedzy” na temat badanych obiektów, ocenianej za pomocą kryteriów wiarygodności, prostoty i empirycznej adekwatności. Roszczenie to sugeruje, że istnieje zarówno podlegający obserwacji świat zewnętrzny, jak i narzędzia odpowiednie do jego analizy. W dodatku twierdzenie, że badania neoklasyczne są wolne od wartościowania (por. Friedman 1953) i że naukowcy są neutralnymi obserwatorami, wskazuje na bliskość do realizmu epistemologicznego. Ponieważ ekonomiści neoklasyczni zawsze oceniają odkrycia innych szkół zgodnie ze swoimi kryteriami, ich stanowisko przybiera postać naukowego monizmu, wykluczającego ex ante wszystkie inne sposoby rozumienia gospodarki albo uznającego je za przestarzałe.

Z drugiej strony wykorzystywanie modeli opartych na mocno wyidealizowanych i abstrakcyjnych założeniach uzasadnia się za pomocą argumentu, że czynnikiem decydującym jest nie realizm założeń, ale moc predykcyjna modelu, a w konsekwencji empiryczna adekwatność wyciąganych wniosków (por. Friedman 1953). Dlatego ekonomistów neoklasycznych można traktować jako instrumentalistów. Co więcej, znaczną część ekonomii neoklasycznej można uznać za w dużym stopniu „podyktowaną przez perspektywę” (ang. perspective-driven). Cechy badanego obiektu są dla modelu neoklasycznego i konstruowania teorii mniej istotne niż metoda – z góry określona przez tę perspektywę.

Matematyczna, formalna metoda ekonomii neoklasycznej wychodzi od przesłanki głoszącej, że współzależności i stosunki przyczynowo-skutkowe rzeczywistości gospodarczej można modelować za pomocą opisów matematycznych. Metoda ta wypływa z założenia, że zjawiska i podmioty gospodarcze reagują i wchodzą w interakcje zgodnie z dającymi się zaobserwować prawidłowościami. Ponadto zakłada się, że podmioty działają w sposób atomistyczny, czyli że można je wyodrębnić pod względem związków przyczynowo-skutkowych i że nie są zasadniczo współzależne (por. Lawson 2013, 8). Działanie modeli weryfikuje się w dwóch krokach: najpierw sprawdza się dedukcyjnie logiczną spójność modelu, a następnie konfrontuje się go z rzeczywistością empiryczną. Należy jednak podkreślić, że w ostatnich latach popularne stało się pragmatyczne podejście do modeli, zgodnie z którym najważniejszym kryterium jest empiryczna adekwatność, nie zaś dogmatycznie pojmowana spójność i matematyczna estetyka.

5. Metodologia

Jak wyjaśniliśmy w poprzednim podrozdziale, ekonomia neoklasyczna konstruuje modele matematyczne, by móc opisywać relacje gospodarcze. Uznaje się, że relacje te cechują się prawidłowościami, którym można nadać formalną postać w ramach modelu. Wykorzystywanie wyjaśnień matematycznych uznaje się często za mocną stronę tej perspektywy w porównaniu z innymi naukami społecznymi, ponieważ wyniki uzyskane dzięki formalistycznym modelom uważane są za bardziej wiarygodne niż analizy opisowe. Zwolennicy modeli twierdzą, że sformułowania matematyczne są, w porównaniu z argumentami opisowymi, definiowane w jednoznaczny sposób i w odróżnieniu od twierdzeń ekonomii klasycznej nie da się interpretować ich arbitralnie (Rodrik 2015, 31). Ekonomia neoklasyczna należy w dużej mierze do tradycji badawczej posługującej się rozumowaniem dedukcyjnym. Hipotezy wyprowadza się z aksjomatów i ustaleń teoretycznych. Nie oznacza to jednak, że hipotezy te nie podlegają rewizji i nie są konfrontowane z odkryciami empirycznymi. Celem ekonometrii jest rozwój i udoskonalanie modeli, by zapewnić ich empiryczną adekwatność.

Głównym celem analiz ekonomicznych jest formułowanie w języku matematyki i rozwiązywanie problemów optymalizacji w warunkach ograniczeń (zasobów – przyp. tłum.) za pomocą metod optymalizacji statycznej i dynamicznej – wykorzystywanych w podejściach rozwijanych przez Josepha Lagrange’a, Harolda W. Kuhna i Alberta W. Tuckera czy Jamesa D. Hamiltona. Metody te pozwalają, w ich klasycznym ujęciu, na modelowanie maksymalizacji użyteczności przez jednostki, które zawsze poddane są ograniczeniom (zasobów – przyp. tłum.). Ekonomiści środowiska wykorzystują to podejście na przykład do obliczania optymalnej wysokości opodatkowania emisji gazów cieplarnianych. Wzrost gospodarczy opisuje się zatem jako cel, a redukcję emisji – jako ograniczenie (por. van der Ploeg i de Zeeuw 2014). Kolejna metoda to porównawcza, zewnętrzna i przyczynowa analiza zmian przy uwzględnieniu warunku ceteris paribus (łaciński zwrot oznaczający „inne takie samo”, który w języku polskim jest tłumaczony najczęściej „przy pozostałych warunkach równych” – przyp. tłum.) Na przykład zamiast uznawać rozwój gospodarczy za endogeniczny proces odbywający się w czasie historycznym, analizuje się związki przyczynowo-skutkowe między zmiennymi zależnymi, przy założeniu, że inne czynniki pozostają bez zmian. Choć część badań (na przykład dynamiczne stochastyczne modele równowagi ogólnej [dynamic stochastic general equilibrium, DSGE]) skupia się na modelowaniu dynamicznym, wyżej opisane metody wciąż przeważają w nauczaniu i badaniach neoklasycznych.

6. Ideologia i cele polityczne

Zgodnie z perspektywą neoklasyczną kwestie etyczne nie są przedmiotem podstawowych analiz ekonomicznych, ale zaczynają być istotne, kiedy rozważa się pytania o charakterze jednoznacznie normatywnym. Quaas i Quaas (2010) uznają, że podstawowym celem ekonomii głównego nurtu jest pomnażanie dobrobytu. To przekonanie wyjaśnia, dlaczego neoklasyczna makroekonomia przyjmuje jako cel wzrost gospodarczy. W tym kontekście kategorie, terminy i relacje, a także heurystykę przedstawia się jako wolne od wartościowania. Większość ekonomistów neoklasycznych oddziela fakty od norm, uznając, że te drugie powinny być uwzględniane jedynie w otwarcie normatywnych dziedzinach ekonomii neoklasycznej, takich jak ekonomia dobrobytu czy polityka gospodarcza, dostarczających wytycznych dla wiążących decyzji o charakterze normatywnym. Autor jednego z wiodących podręczników ekonomii twierdzi, że: „by móc zajmować się kwestiami ekonomicznymi, musimy starannie odróżniać fakty od pojęć etycznych. Ekonomia pozytywna opisuje fakty, zaś ekonomia normatywna zajmuje się sądami wartościującymi” (Samuelson i Nordhaus 2010, 28). W tym ujęciu ekonomii pozytywnej często przywołuje się (źle zrozumiany i uproszczony) postulat Maxa Webera dotyczący wykluczenia wartościowania z analiz naukowych.

Założenia ekonomii neoklasycznej mają jednak podstawę normatywną, która stanowi konsekwencję sposobu zdefiniowania przez ten nurt jego głównego problemu: efektywnej alokacji ograniczonych zasobów. Ekonomia neoklasyczna zakłada, że celem ludzi jest maksymalizacja ich użyteczności i że maksymalizację tę da się modelować. Ponieważ tylko jednostki znają swoje preferencje, przyjmuje się, że rynek jest najlepszym środkiem ich zaspokajania. Interwencje państwa uważa się za racjonalne gospodarczo tylko w przypadku zawodności rynku, zaś doskonały rynek uznaje się za przypadek normalny, a doskonałą konkurencję – za stan idealny.

Jeśli chodzi o ideologię, ekonomia neoklasyczna preferuje wolność negatywną, czyli wolność od ingerencji innych podmiotów (na przykład państwa), przeciwstawianą wolności pozytywnej, czyli wolności realizowania własnej woli. Zakłada się, że system rynkowy najlepiej umożliwia realizację wolności negatywnej. Te kategoryzacje i pojęcia odzwierciedlają pewnego rodzaju wiarę w rynek, sprawiającą, że ekonomistów neoklasycznych często kojarzy się z liberalizmem rynkowym. Ilustruje to podejście ekonomii środowiska (będącej gałęzią szkoły neoklasycznej – przyp. tłum.) uznającej zanieczyszczenie środowiska za efekt zewnętrzny, który należy przekształcić w zasób ograniczony i tym samym mogący być przedmiotem wymiany rynkowej. Dlatego krytycy pokroju Ulricha Thielemanna (2003) zarzucają ekonomistom neoklasycznym „utowarowienie” przedmiotów analizy. Inny argument krytyczny wskazuje, że nurt ten skłania się w formułowanych przez siebie pytaniach i prowadzonych analizach ku określonym celom normatywnym (wbrew deklaracjom o oddzieleniu ekonomii pozytywnej i ekonomii normatywnej – przyp. tłum.). Uwidacznia się to na przykład wtedy, gdy utożsamia się pogoń za zyskiem z przedsiębiorczością albo gdy odkrycia ekonomii behawioralnej wykorzystuje do maksymalizacji zysków.

7. Aktualne debaty i analizy

Ogólnie rzecz biorąc, dynamiczne neokeynesowskie modele DSGE można uznać za standard we współczesnych makroekonomicznych analizach wzrostu gospodarczego i cykli koniunkturalnych (por. Heer i Maussner 2005). Kryzys finansowy z 2008 roku był jednak impulsem do częściowych zmian w obrębie neoklasycznej makroekonomii. Na uwagę zasługuje przede wszystkim uwzględnienie w modelach – dotąd pomijanych - rynków finansowych, które nastąpiło w kontekście rozwoju subdyscypliny „makrofinansów” (por. Brunnermeier i Sanikov 2013). Na marginesie ekonomii neoklasycznej wyłoniły się nowe obszary teoretyczne, takie jak ekonomia behawioralna i ekonomia złożoności, osłabiające i modyfikujące tradycyjne neoklasyczne założenia na temat racjonalności podmiotów ekonomicznych, doskonałej informacji czy wzajemnej niezależności podmiotów. I choć mimo powszechnej krytyki zintensyfikowano w ostatnich latach użycie narzędzi matematycznych, w analizach neoklasycznych uwzględniono również niektóre argumenty krytyczne. Rozpoczął się więc proces erozji murów neoklasycznej cytadeli (Quaas 2014, 14). Szczególnie w makroekonomii realizuje się wiele niekonwencjonalnych projektów badawczych, które sformułowane są w języku standardowej ekonomii neoklasycznej. Zmiany te nie naruszają jednak głównego systemu założeń, terminów i kategorii, czyli paradygmatycznej podstawy.

Ogólnym trendem jest wspomniane już skupienie na adekwatności empirycznej, a w konsekwencji – wzrost znaczenia ekonometrii. Jednocześnie następuje wzrost zainteresowania ekonomistów tematami tradycyjnie znajdującymi się poza zakresem ekonomii. Stosowanie zasad ekonomicznych do analizy i opisu zjawisk nienależących do dziedziny badań tej dyscypliny określa się powszechnie mianem imperializmu ekonomicznego (por. Milonakis i Fine 2009).

8. Zróżnicowanie wewnętrzne: subdyscypliny, inne teorie ekonomiczne i inne dyscypliny

Wiele teorii ekonomicznych jest spokrewnionych z ekonomią neoklasyczną. Należy jednak odróżnić teorie stosujące metodologię neoklasyczną do nowych obiektów badań (np. ekonomia środowiska czy ekonomia zdrowia) od teorii doskonalących same metody neoklasyczne (np. ekonomia behawioralna, ekonomia informacji). Niniejszy podrozdział ma na celu przedstawienie zarysu kilku najważniejszych trendów w ramach szkoły neoklasycznej.

Ekonomia środowiska i zasobów

Ekonomia środowiska i zasobów zajmuje się problemami związanymi ze środowiskiem i zrównoważonym rozwojem oraz ich rozwiązywaniem z perspektywy ekonomicznej. W odróżnieniu od heterodoksyjnej perspektywy ekonomii ekologicznej nurt ten traktuje problemy ekologiczne jako kwestię nieprawidłowej alokacji zasobów wywołanej działaniem czynników zewnętrznych (spoza rynku – przyp. tłum.) Dlatego proponują rozwiązania mające na celu włączenie środowiska w obręb rynku poprzez przypisanie ceny szkodom wyrządzonym środowisku oraz zachęcenie do zmniejszenia zużycia zasobów w procesie produkcji (por. van der Ploeg i Withagen 2013; van der Ploeg i de Zeeuw 2014). Przedstawiciele tego nurtu głoszą pogląd, że stały i zrównoważony rozwój („zielony rozwój”) jest nie tylko teoretycznie możliwy, ale także powinien stanowić cel badań ekonomii środowiska, czyli zapewnienia długookresowych inwestycji w społeczny dobrobyt nienaruszający równowagi ekologicznej, a także zwalczanie ubóstwa w krótszej perspektywie czasowej za pomocą wzrostu gospodarczego (Smulders et al. 2014). Można to osiągnąć za pomocą względnego lub absolutnego oddzielenia zużycia zasobów lub szkód dla środowiska od wzrostu. Główne przesłanki leżące u podstaw tego podejścia to: (1) zastępowalność zasobów naturalnych i kapitału ludzkiego oraz (2) konieczność rozwiązania problemu malejących przychodów krańcowych, a tym samym (3) konieczność zmian technologicznych (Smulders 2000; Bowen i Hepburn 2012).

Teoria gier

Teoria gier łączy wiele analiz i pojęć modelujących strategiczne interakcje różnych podmiotów w sytuacjach wzajemnej zależności (czyli takich, w których przynajmniej jeden z podmiotów jest zależny od działań innego podmiotu). Podejście teorii gier stosuje się w wielu naukach społecznych; jego pierwszą wersję sformułował John von Neumann (1928; von Neumann i Morgenstern 1944). Gracze otrzymują pewne korzyści w zależności od przyjętej przez nich strategii w grze. Analiza wychodzi od tych korzyści, po czym powraca do punktu wyjścia. W niektórych grach (takich jak na przykład dylemat więźnia) istnieje jedna strategia dominująca, którą zawsze wybierają racjonalne podmioty. Prowadzi to do tak zwanej równowagi Nasha, która jednak nie musi być w kategoriach obiektywnych najlepszym wynikiem. Odróżnia się też gry o sumie zerowej, w których korzyść odniesiona przez jeden podmiot równa się stracie innego, od gier o sumie niezerowej. W ekonomii teorię gier można stosować do badania interakcji między przedsiębiorstwami (na przykład na rynku oligopolistycznym), a także do analizy problemów związanych z dobrami zbiorowymi (na przykład z nadmierną eksploatacją zasobów naturalnych).

W behawioralnej teorii gier testuje się hipotezę racjonalnego, nastawionego na maksymalizację użyteczności podmiotu przy użyciu gier takich jak gra ultimatum, gra dyktator czy gra zaufanie. Eksperymenty, których uczestnicy grali w te gry, dostarczają dowodów na to, że sprawiedliwość jest dla ludzi ważniejsza od zysku pieniężnego, a tym samym falsyfikują teorie zakładające istnienie podmiotów ekonomicznych nastawionych wyłącznie na maksymalizację (Weber i Dawes 2010, 94–95).

Ekonomia informacji

Ekonomia informacji zajmuje się rolą wiedzy i informacji w gospodarce, a tym samym problematyzuje pojęcie informacji doskonałej. Często przedstawia informację jako podlegającą asymetrycznej dystrybucji, a jej nabywanie czy otrzymywanie – jako wiążące się z kosztami. Ta asymetria informacyjna może prowadzić do nieefektywności. Uwidacznia się to na przykład w wypadku kurczących się rynków albo znikania produktów wysokiej jakości, gdy konkurują one z gorszymi produktami, ponieważ konsumenci nie posiadają wiedzy o rzeczywistej jakości danego towaru (por. Akerlof 1995).

Inne zagadnienia należące do dziedziny ekonomii informacji to unikanie ryzyka przez banki podczas kryzysu, efekt reputacji (ang. reputational effect), rola pośredników i brokerów, a także znaczenie sygnałów i reklamy (por. Stiglitz b.d.).

Nowa ekonomia instytucjonalna

Nowa ekonomia instytucjonalna (New Institutional Economics, NIE) zajmuje się głównie rolą kosztów transakcyjnych i struktur instytucjonalnych tworzonych przez podmioty ekonomiczne w celu regulowania tych transakcji. Choć NIE zakłada maksymalizację użyteczności i samodzielność podmiotów, którzy tworzą instytucje w celu strukturyzowania i zmniejszania niepewności oraz kosztów transakcyjnych, założenia te nie implikują optymalnej alokacji zasobów. Zamiast tego dopuszcza się możliwość pojawienia się nieoptymalnych struktur instytucjonalnych. Mogą one powstawać wskutek procesów historycznych i reprezentować interesy silnych grup, które w ten sposób gwarantują sobie wyższe zyski (por. North 1990). Skupienie się na jednostkach i maksymalizacji użyteczności odróżnia NIE od „starej” ekonomii instytucjonalnej, choć różnica ta może wydawać się mniej istotna z powodu włączenia w ostatnim czasie do analiz NIE zjawisk kulturowych i społecznych (Khalil 1994, 259–261).

Ekonomia behawioralna

Ekonomia behawioralna dokonuje krytyki pojęcia homo oeconomicus i próbuje ująć gospodarkę jako zespół interakcji między jednostkami, które definiuje jako podmioty ekonomiczne o ograniczonej racjonalności. Jej badania koncentrują się zatem na pytaniu o to, jakie decyzje podejmują podmioty ekonomiczne i jakie motywacje kierują ich działaniami. Modeli i narzędzi ekonomii behawioralnej używa się zwłaszcza w obrębie teorii rynków kapitałowych (finanse behawioralne).

9. Różnice między ekonomią neoklasyczną a ekonomią klasyczną

Teorię neoklasyczną można uznać za paradygmat, ponieważ jest ona perspektywą (mniej więcej) zamkniętą i kompleksową, zajmującą się badaniem i interpretacją interakcji gospodarczych (Heine i Herr 2013, 5). Można ją również uznać za perspektywę ekonomiczną, której udało się przejąć pałeczkę od ekonomii klasycznej i zdobyć status głównego nurtu ekonomii. Choć przejęła ona z modyfikacjami niektóre główne założenia i idee ekonomii klasycznej, w obecnym stanie jest tylko częściowo nowym wydaniem ekonomii klasycznej; jej nazwa jest zatem w pewnym sensie myląca. Różnica między tymi dwoma paradygmatami dotyczy już samego rozumienia aktywności ekonomicznej. Wedle ekonomii neoklasycznej zadanie systemu gospodarczego polega na alokacji ograniczonych zasobów, natomiast dla ekonomii klasycznej jest nim zagwarantowanie przetrwania, dlatego najważniejsza jest organizacja pracy i reprodukcji. Podejście marginalistyczne w ramach neoklasycznych teorii wzrostu i dystrybucji oraz związane z nim rozumienie kapitału fundamentalnie różni się od perspektywy „nadwyżki społecznej”¹ (ang. social surplus approach) rozwijanej przez Adama Smitha, Davida Ricardo, a później Karola Marksa. Według tego ostatniego autora wartość dodatkową w procesie produkcji tworzy tylko praca. Praca ta określa też wartość towarów (por. teoria wartości opartej na pracy). Również kategoria „cen naturalnych”, które według ekonomistów i ekonomistek klasycznych określane są przez koszty produkcji, nie została włączona do instrumentarium ekonomii neoklasycznej. Ekonomiści i ekonomistki neoklasyczni posługują się bowiem pojęciem „cen rynkowych”, determinowanych przez mechanizm popytowo-podażowy.

10. Instytucje

Założyciele:

• Alfred Marshall, William Stanley Jevons, Léon Walras, Carl Menger

Czasopisma naukowe:

• American Economic Review, Econometrica, Quarterly Journal of Economics, Journal of Finance, Journal of Financial Economics, Journal of Monetary Economics, Journal of Political Economy

Stowarzyszenia i organizacje:

• Verein für Sozialpolitik (dla użytkowników języka niemieckiego), American Economic Association (międzynarodowe)

Bibliografia

Akerlof, George 1995: ‘The Market for ‘lemons’: Quality Uncertainty and the Market Mechanism.’ In Essential   Readings in Economics, 175–188.

Akerlof, George A., and Rachel E. Kranton 2000:’Economics and Identity.’ Quarterly Journal of Economics, 715–753.

Arnsperger, Christian/ Varoufakis, Yanis 2006: What Is Neoclassical Economics? The three axioms responsible for its theoretical oeuvre, practical irrelevance and, thus, discursive power, Panoeconomicus, no 1: 5–18.

Blaug, Mark 2003: ‘The Formalist Revolution of the 1950s.’ Journal of the History of Economic Thought 25, no. 2: 145–156.

Brunnermeier, Markus K./ Sannikov, Yuliy 2013: A Macroeconomic Model with a Financial Sector, American Economic Review, 104, 2, S. 379–421.

Bowen, Alex/ Hepburn, Cameron 2012: Prosperity with growth: Economic growth, climate change and environmental limits, Centre for Climate Change Economics and Policy, Working Paper No. 109.

Chick, Victoria, and Sheila C. Dow. 2001. ‘Formalism, Logic and Reality: A Keynesian Analysis.’ Cambridge Journal Of Economics 25, no. 6: 705–721.

Colander, David, Richard Holt, and Barkley Rosser Jr. 2004: ‘The Changing Face of Mainstream Economics.’ Review of Political Economy 16, no. 4: 485–99.

Colander David 2000: Complexity and the History of Economic Thought: Selected Papers from the History of Economics Society Conference. Perspectives on the History of Economic Thought. London ; New York: Routledge.

Fine Ben and Dimitri Milonakis 2009: From Economics Imperialism to Freakonomics: The Shifting Boundaries Between Economics and Other Social Sciences. London: Routledge.

Friedman Milton 1953: ’The Methodology of Positive Economics’ Essays in Positive Economics.

Heer, Burkhard/ Maussner, Alfred 2005: Dynamic General Equilibrium Modelling, Springer

Heine, Michael/ Herr Hansjörg 2013: Volkswirtschaftslehre. Paradigmenorientierte Einführung in die Mikro- und Makroökonomie, Berlin/ Boston: Oldenbourg Wissenschaftsverlag.

Heise, Arne (2016): ‘Pluralismus in den Wirtschaftswissenschaften: Klärung eines umstrittenen Konzepts.’ IMK Study, no. 47.

Heise, Arne 2007: Ende der neoklassischen Orthodoxie? Wieso ein methodischer Pluralismus gut täte, Wirtschaftsdienst 2007/7.

Hodgson Geoffrey, Warren J. Samuels and Mark Tool eds. 1994: The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Economics. Aldershot: Edward Elgar Publishing.

Khalil 1994, in Hodgson Geoffrey, Warren J. Samuels and Mark Tool eds. 1994: The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Economics. Aldershot: Edward Elgar Publishing.

Lawson, Tony 2013: ‘What Is This ‘school’ Called Neoclassical Economics?’ Cambridge Journal of Economics 37, no. 5: 947–83.

Lawson, Tony 2006: ‘The Nature of Heterodox Economics.’ Cambridge Journal of Economics 30, no. 4: 483–505.

Lucas, Robert E. 1976: ‘Econometric Policy Evaluation: A Critique.’ In Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy, 1:19–46. North-Holland, 1976.

Mankiw, N. Gregory 2004: Grundzüge der Volkswirtschaftslehre, 3. Aufl., Stuttgart 2004

 1944: ‘Liquidity Preference and the Theory of Interest and Money’, Econometricavon Neumann, John 1928: ‘Zur Theorie der Gesellshaftspiele’, Mathematische Annalen.

von Neumann, John und Oskar Morgenstern 1944: Theory of Games and Economic Behavior.

North, Douglass C. 1990: Institutions, Institutional Change, and Economic Performance. The Political Economy of Institutions and Decisions. Cambridge ; New York: Cambridge University Press.

 2008. Economics. 7. ed. Harlow: Addison-Wesley.

Quaas, Friedrun/ Quaas, Georg 2010: Der Identitätswandel des Volkswirtes, Powision Identität 2010, S. 54–56

Quaas, Friedrun 2014: Orthodoxer Mainstream und Heterodoxe Alternativen. Eine Analyse der ökonomischen Wissenschaftslandschaft, Working Paper No. 129, Universität Leipzig, Wirtschaftswissenschaftliche Fakultät.

Rodrik, Dani 2015: Economics Rules: The Rights and Wrongs of the Dismal Science. W W Norton & Company Incorporated.

Samuelson, Paul A./ Nordhaus, William D. 2010: Volkswirtschaftslehre. Das internationale Standardwerk der Makro- und Mikroökonomie, 4. aktualisierte Auflage, Stadt?: mi-Wirtschaftsbuch.

Smulders, Sjak 2000: Economic Growth and Environmental Quality, in: Folmer, H./ Gabel, L. (Hrsg.) Principles of Environmental and Resource Economics. A Guide for Students and Decision-Makers. Edward Elgar Publishing Ltd

Smulders et al. 2014: Growth Theory and ‘Green Growth’, OxCarre Research Paper 135, University of Oxford: Oxford.

Stiglitz, Joseph, Information. Accessed October 6th, 2016. http://www.econlib.org/library/Enc/Information.html

Thielemann, Ulrich (2003): Integrative Wirtschaftsethik als kritische Theorie des Wirtschaftens, in: Breuer, M./ Brink, A., et al. (Hrsg.): Wirtschaftsethik als kritische Sozialwissenschaft, Bern, Stuttgart, Wien, S. 89–115.

Van der Ploeg, Frederick/ Withagen, Cees (2013): Growth, renewables and the optimal carbon tax, in: International Economic Rewiev 55(1), S. 283–311.

Van der Ploeg, Frederick/ de Zeeuw, Aart 2014: Climate Tipping and Economic Growth. Precautionary Saving and the Social Cost of Carbon, CEPR Discussion Papers, 9982.

Weber, Roberto, and Robyn Dawes 2010: ‘Behavioral Economics.’ In Richard Swedberg and Neil J. Smelser The Handbook of Economic Sociology.

1 Zgodnie z tym podejściem „nadwyżką” jest produkt pozostały po zastąpieniu zużytych środków produkcji i przekazaniu pracownikom środków potrzebnych na ich reprodukcję. Nadwyżka jest następnie dystrybuowana pomiędzy klasy społeczne w formie płac lub zysków i wykorzystywana na konsumpcję lub akumulację kapitału (przyp. tłum.).