Autorzy: Felix Kersting i Daniel Obst, 10 kwietnia 2016
Recenzja naukowa: anonimowo (profesor zwyczajny)

1. Podstawowe założenia

Ekonomia behawioralna jest stosunkowo nową dziedziną ekonomii na pograniczu jej głównego nurtu. Skupia się przede wszystkim na odchyleniach od klasycznego modelu „racjonalnego” zachowania (homo oeconomicus). Podstawą modelu jest zestaw standardowych neoklasycznych założeń, do których stopniowo wprowadzane są odchylenia (obciążające model ludzką nieracjonalnością czy nawet irracjonalnością). Badania w ramach ekonomii behawioralnej starają się wyjaśnić zachowania ludzi przez pryzmat preferencji społecznych, heurystyk i norm, na podstawie których konstruowane są modele behawioralne. Badania prowadzi się z wykorzystaniem eksperymentów terenowych i laboratoryjnych. Ekonomia behawioralna czerpie z innych nauk (psychologii, socjologii, neuronauki, kognitywistyki itp.). Wyniki uzyskane w badaniach wspomnianych dyscyplin są włączane do modeli ekonomicznych w celu podniesienia ich wiarygodności oraz zwiększenia precyzji w wyjaśnianiu ludzkiego zachowania w sferze ekonomicznej.

2. Terminologia, analizy i ujęcie gospodarki

Ekonomia behawioralna nie bazuje na konkretnym teoretycznym lub normatywnym założeniu dotyczącym tego, jak funkcjonuje albo jak powinna funkcjonować gospodarka. Zamiast tego założenia ekonomii (neoklasycznej) są analizowane i weryfikowane w odniesieniu do zachowania ludzkiego przez sygnalizowanie odchyleń od neoklasycznych teorii w określonym kontekście, np. rynku lub dóbr publicznych (Weber i Dawes 2010, 91). Dlatego jednym z najważniejszych elementów ekonomii behawioralnej jest obserwowalne zachowanie ludzi, a jej założenia koncentrują się właśnie na ludziach i ich decyzjach. Można przyjąć, że podstawową cechą człowieka w ekonomii behawioralnej jest ograniczona racjonalność (ang. bounded rationality).

Istnieją różne próby wyjaśnienia, co stoi za zasadą ograniczonej racjonalności. Ważną koncepcją jest teoria podwójnego procesu (ang. dual process theory). Według Daniela Kahnemana (2012) istnieją dwa procesy myślowe związane z podejmowaniem decyzji, które są uruchamiane w zależności od kontekstu. Jeden z nich, system intuicyjny, jest szybki, nie wymaga wysiłku i charakteryzuje się zmienną wydajnością. Drugi, system racjonalny, jest bardziej złożony, solidny i wolniejszy. Decyzje podejmowane z pomocą systemu intuicyjnego różnią się od przewidywań racjonalnego modelu ekonomii behawioralnej, stąd wniosek o ograniczonej racjonalności ludzi.

W oparciu o neoklasyczną teorię podejmowania decyzji (ang. decision theory lub theory of choice) ekonomista behawioralny Matthew Rabin (2002) opracował trzy odchylenia od neoklasycznej „teorii oczekiwanej użyteczności” (ang. expected utility hypothesis), które stały się kluczowe z punktu widzenia badań nad ekonomią behawioralną. Są to: a) niestandardowe preferencje, b) niestandardowe przekonania i c) niestandardowe podejmowanie decyzji. Wszystkie trzy dotyczą jednej części matematycznej funkcji oczekiwanej użyteczności w ekonomii neoklasycznej. Odchylenia te zostały opisane poniżej wraz z przykładami (więcej przykładów zob. DellaVigna 2009).

• Niestandardowe preferencje dotyczą elementów składowych funkcji użyteczności:

  • Preferencje społeczne: dostarczają dowodów na postawy altruistyczne i nastawione na wzajemność. Na przykład ludzie troszczą się nie tylko o własny zysk, ale również o sposób jego podziału pomiędzy innych (Rabin 1993; Levine 1998; Fehr i Schmidt 1999; Bolton i Ockenfels 2000).

  • Preferencje czasowe: ludzie nie są konsekwentni w dyskontowaniu przyszłych zysków i często preferują mniejsze, teraźniejsze korzyści. W rezultacie decyzje dotyczące przyszłych inwestycji i oszczędności odbiegają od neoklasycznych prognoz (Frederick i in. 2002).

• Niestandardowe przekonania dotyczą tej części procesu podejmowania decyzji, w której w grę wchodzi prawdopodobieństwo:

  • Zbytnia pewność siebie: ludzie mają tendencję do przeceniania własnych możliwości. Na przykład 93% wszystkich kierowców w Stanach Zjednoczonych zakłada, że ​​jeżdżą lepiej niż przeciętny kierowca (Svenson 1981). Podobnie menedżerowie dużych firm przeceniają swoje możliwości (Malmendier i Tate 2005).

  • Prawo małych liczb: ludzie mają tendencję do ekstrapolowania wniosków wyciągniętych z obserwacji małej próby na całą populację. Dla przykładu, jeżeli zarządzający funduszem inwestycyjnym uzyskuje wyniki powyżej średniej rynkowej, nie oznacza to, że uda się mu utrzymać wysokie wyniki przez kolejne lata.

• Niestandardowe podejmowanie decyzji, czyli odstępstwa od zasady maksymalizacji użyteczności:

  • Framing: decyzje zależą nie tylko od oczekiwanego wyniku, ale także od sposobu jego prezentacji. Na przykład lekarze wolą używać ryzykownych leków, które opisane są zdaniem „pomagają 90 ze 100” niż „zabijają 10 ze 100” pacjentów (Tversky i Kahneman 1981).

  • Heurystyka: ludzie używają upraszczających reguł i przybliżeń opartych na doświadczeniu, które pomagają szybciej podejmować decyzje. Na przykład heurystyka dostępności (ang. availability heuristic) opisuje przeszacowanie prawdopodobieństwa zdarzenia, które jest dostępne dla świadomości, tj. było zaobserwowane lub zostało przywołane w pamięci. Przykładowo, po katastrofie lotniczej, która była szeroko dyskutowana w mediach, ludzie zawyżają prawdopodobieństwo wystąpienia kolejnej katastrofy w porównaniu do okresów, kiedy wypadki nie występowały (Thaler i Sunstein 2008).

Należy również zwrócić uwagę na używanie przez Rabina pojęcia „niestandardowy”, co sytuuje go wśród ekonomistów i ekonomistek głównego nurtu (dlatego że standardem i punktem odniesienia dla tego autora nadal jest neoklasyczny homo oeconomicus – przyp. tłum.). Jednocześnie Rabin twierdzi, że dzięki behawioralnym narzędziom analitycznym tworzy bardziej precyzyjne kategorie, lepsze prognozy i lepsze rekomendacje dla polityki gospodarczej (Camerer i Loewenstein 2004) niż standardowa ekonomia neoklasyczna.

Nie ma konsensusu w kwestii tego, jak opisane badania powinny wpłynąć na teorię podejmowania decyzji. Część ekonomistów i ekonomistek rozszerza neoklasyczną teorię użyteczności o założenia ekonomii behawioralnej. Na przykład teoria perspektywy (ang. prospect theory) Daniela Kahnemana i Amosa Tverskiego (1979) jest zbieżna z założeniem o dążeniu do maksymalizacji użyteczności, za wyjątkiem tego, że w ich modelu straty są dwa razy ważniejsze niż zyski (np. jednostki bardziej odczuwają stratę 500 złotych niż radość z zyskania tej samej kwoty – przyp. tłum). Z drugiej strony w ramach ekonomii behawioralnej istnieją koncepcje, które odrzucają założenia na temat homo oeconomicus lub używają alternatywnych (behawioralnych) modeli podejmowania decyzji. Są to między innymi badania norm społecznych, w których oczekiwania innych bezpośrednio wpływają na zachowanie jednostki. Oprócz wykorzystania neoklasycznego modelu racjonalnego wyboru ekonomia behawioralna bazuje na szerokim spektrum innych dziedzin nauki, w tym socjologii i psychologii społecznej (Bicchieri i Muldoon 2011). W niektórych badaniach wpływ norm społecznych jest wykorzystywany do wywołania zmiany behawioralnej np. w celu oszczędzania energii (Allcott 2011).

3. Ontologia

Koncentracja ekonomii behawioralnej na zachowaniu ludzi czyni jednostki centralną osią analizy tej szkoły ekonomicznej. W przeciwieństwie do ekonomii głównego nurtu ludzkie zachowanie jest tu nacechowane większą złożonością na poziomie ontologicznym. Ekonomia neoklasyczna zakłada redukcjonistyczny ideał homo oeconomicus, który charakteryzuje się stabilnymi preferencjami względem pewnego koszyka dóbr. Tymczasem w ekonomii behawioralnej dla celów modelowania indywidualne zachowanie jest determinowane przez reguły, heurystyki, pragnienia, nastroje i emocje (Anger 2014). Ponieważ teoria neoklasyczna nie odpowiada rzeczywistemu zachowaniu ludzi, ekonomia behawioralna – historycznie i współcześnie – rozwija nowe, dokładniejsze modele zachowania.

Nie jest jasno określone, co powoduje odchylenia od modelu homo oeconomicus na poziomie ontologicznym. W dyskursie naukowym funkcjonują zarówno konkurencyjne, jak i komplementarne wyjaśnienia, które dostrzegają przyczynę odchyleń w redukcjonistycznym skupieniu się na jednostce odizolowanej od kontekstu grupowego lub społecznego. Przykładem podejścia redukcjonistycznego jest analiza zdolności poznawczych. Sendhil Mullainathan i Eldar Sharif (2013) twierdzą na przykład, że każda osoba jest obciążona ograniczeniem poznawczym (ang. cognitive scarcity). A zatem ograniczona racjonalność jest konsekwencją ograniczeń ludzkiego rozumowania. Z kolei teorie, które opierają się na podejściu kontekstowym, starają się określić wpływ otoczenia (kontekstu, np. norm społecznych) na indywidualne decyzje (przegląd literatury: Bicchieri i Muldoon 2011).

Badania w zakresie ekonomii behawioralnej nie dostarczyły do tej pory definitywnej odpowiedzi na pytanie, które z podejść – redukcjonistyczne czy kontekstowe – jest bardziej odpowiednie do uzyskania wiarygodnych wyników. Otwarte pozostaje też pytanie, czy preferencje są niezmienną częścią ludzkiej natury, czy też są zmienne i reagują na zewnętrzne czynniki. Przyjęcie pierwszego założenia (o niezmiennych preferencjach) bywa określane metodologicznie jako indywidualizm ze stabilnymi preferencjami, drugie założenie (o zmiennych preferencjach) określa się mianem preferencji endogenicznych (zob. punkt 7).

Rzadkość zasobów jest jednym z głównych problemów w ekonomii behawioralnej. Na gruncie rozważań na ten temat powstaje pytanie, jakie zewnętrzne warunki należy stworzyć, by ludzie postępowali zgodnie z założeniami racjonalności homo oeconomicus, skoro takie zachowanie uważane jest za optymalne (Frank i Bernanke 2004, 4). Ograniczoność zasobów jest również głównym założeniem w dziedzinie badań behawioralnych wykorzystywanych do projektowania instytucji rynkowych (ang. market design). Celem tych badań jest takie zaprojektowanie pewnych instytucji, które pozwoliłoby na osiąganie założonych celów w sposób pozwalający na „maksymalizację zysków, efektywności lub płynności, a także minimalizację kosztów i ujawnienie informacji” (Gabler Wirtschaftslexikon 2017).

Niepewność jest ważnym czynnikiem w ekonomii behawioralnej. Zgodnie z tym założeniem ludzie nie podejmują optymalnych, racjonalnych decyzji w warunkach niepewności. Zamiast tego uciekają się do heurystyk. W przeciwieństwie do ekonomii neoklasycznej ekonomia behawioralna stara się analizować decyzje podejmowane w warunkach fundamentalnej niepewności, gdzie poziom ryzyka jest nieznany lub niemożliwy do obliczenia (Tyszka 2015, 12). Jednocześnie heurystyka nie jest używana jedynie w warunkach niepewności i jest stosowana do podejmowania szeregu innych decyzji. Jednak w porównaniu do austriackiej szkoły ekonomicznej czy ekonomii postkeynesowskiej niepewność pełni w ekonomii behawioralnej jedynie podrzędną rolę i nie jest zakładana we wszystkich badaniach prowadzonych w tej tradycji.

Jak ekonomia behawioralna na poziomie ontologicznym radzi sobie z upływem czasu? Zazwyczaj modele ekonomiczne są statyczne. Oznacza to, że starają się przewidzieć przyszłe zdarzenia w następujących po sobie i zdefiniowanych okresach. Preferencje, które nie są spójne w czasie (ang. time inconsistent preferences), wykazują się pewną dynamiką, ale konsekwencje tych procesów nie są otwarte czy niezdeterminowane (np. Frederick i in. 2002). Niektóre podejścia, takie jak teoria perspektywy (Kahneman i Tversky 1979), starają się odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób zdarzenia z przeszłości określają przyszłe zachowanie, ale nie robią tego w całkowicie niedeterministyczny sposób.

4. Epistemologia

Ekonomia behawioralna zakłada, że ​​koncepcja homo oeconomicus nie jest właściwa do opisania zachowania (decyzji) ludzi. Ta krytyka ekonomii neoklasycznej to fundament i zarazem główny obiekt badań ekonomii behawioralnej. Dlatego punktem wyjścia jest świat rzeczywisty, w którym teorie i hipotezy są testowane za pomocą eksperymentów (zob. punkt 5). Zorientowanie na nauki eksperymentalne wiąże się z realizmem epistemologicznym – ekonomiści i ekonomistki behawioralni zakładają, że naukowcy są w stanie właściwie zaobserwować i opisać ludzkie zachowanie. Pytania dotyczące wytwarzania wiedzy, autoreferencyjnej dynamiki nauki i kategorii naukowych, które są podejmowane przez zwolenników konstruktywizmu, nie odgrywają znaczącej roli w ekonomii behawioralnej, nawet jeżeli naukowcy i naukowczynie z tradycji konstruktywistycznej postulują wykorzystanie wyników eksperymentów behawioralanych (zob. punkt 6).

W przypadku badań empirycznych założenia towarzyszące homo oeconomicus są punktem wyjścia, z którym porównywane jest zachowanie obserwowane w realnym świecie. Na przykład Daniel Kahneman (2003, 1449), zdobywca Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii, za przedmiot swoich badań uznaje „systematyczne błędy, które oddzielają przekonania i wybory ludzi od optymalnych przekonań i wyborów zakładanych w modelu racjonalnego zachowania”. Dzięki temu możemy ustalić, jak dalekie jest dane zachowanie od założenia na temat racjonalności homo oeconomicus (Angner 2014). Dla niektórych badaczy i badaczek neoklasyczny punkt odniesienia wydaje się jednocześnie normatywnym ideałem. Richard Thaler (2016a, 1591) pisze, że „teoria oczekiwanej użyteczności pozostaje standardem złota w podejmowaniu decyzji w obliczu ryzyka”. Colin Camerer i współautorzy (2003) stwierdzają: „Wyzwaniem jest określenie, jakie rodzaje ‘głupiego’ zachowania mają większe prawdopodobieństwo codziennego pojawia się i jak im zapobiegać, nie ograniczając jednocześnie tych, którzy zachowują się racjonalnie”. Badacze i badaczki dążą zatem do zminimalizowania różnicy pomiędzy zachowaniem obserwowalnym a zachowaniem racjonalnym w neoklasycznym rozumieniu, co zawiera elementy konstruktywizmu (np. bodźce [nudges] u Thalera i Sunsteina 2008).

Z epistemologicznego punktu widzenia ekonomia behawioralna koncentruje się na ludzkim zachowaniu (podejmowaniu decyzji) w kontekście ekonomicznym (jest więc zorientowana na przedmiot [ang. object-driven], tzn. koncentruje się na badaniu konkretnych zjawisk lub zagadnień). Jednocześnie hipotezy na temat opisywanego otoczenia i sytuacji ekonomicznych wywodzą się z ogólnej teorii ekonomicznej (ukierunkowanie perspektywiczne [ang. perspective-driven]). To odróżnia ekonomię behawioralną od innych szkół ekonomicznych, które są zazwyczaj zorientowane wyłącznie na przedmiot badań lub na perspektywę badawczą. Dlatego ekonomia behawioralna koncentruje się z jednej strony na analizie zachowania ludzkiego w otoczeniu ekonomicznym, a z drugiej – na próbach wytłumaczenia tego zachowania za pomocą (neoklasycznej) teorii ekonomicznej. Tworzy to pewne napięcia, które powstają w wyniku ścierania się zainteresowań badawczych ekonomii behawioralnej i neoklasycznych założeń teoretycznych (zob. punkt 8).

5. Metodologia

Ekonomia behawioralna opiera się na wykorzystywaniu metod eksperymentalnych. Rozróżniamy eksperymenty terenowe i laboratoryjne. Eksperymenty są projektowane w ten sposób, że tylko wymierne zachowania ludzi są poddawane dalszej analizie.

Vernon Smith położył podwaliny pod standaryzowane eksperymenty ekonomiczne. Jego celem było stworzenie otoczenia eksperymentalnego zbliżonego do teoretycznej sytuacji pomiędzy przełożonym i agentem (chodzi o teorię przełożonego-agenta – przyp. tłum.), w której podmioty muszą dokonać wyboru z określonych wcześniej możliwości, ujawniając tym samym swoje preferencje. Otoczenie eksperymentalne powinno być wolne od innych determinantów wyboru, tak aby porównać prognozy modelu z realnie obserwowanym zachowaniem (teoria wartości indukowanej, induced-value theory, Smith 1976). Za swoje badania otrzymał Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych (popularnie nazywaną Nagrodą Nobla w dziedzinie ekonomii). Smith opisał warunki, które muszą być spełnione, aby uzyskać nieobciążone wyniki. W eksperymencie różne wybory powinny wiązać się z różnymi nagrodami. Wymaga to stosowania systemu nagradzania o określonych właściwościach. Na przykład uczestnicy eksperymentu muszą zawsze preferować większą liczbę nagrody (monotoniczność), a inne czynniki powinny być mniej istotne w porównaniu z nagrodą (dominacja).

Na początku istnienia ekonomii behawioralnej stosowane były przede wszystkim eksperymenty laboratoryjne. Obecnie większego znaczenia nabierają eksperymenty terenowe (przegląd metod eksperymentalnych: zob. DellaVigna 2009). Wzrasta też wykorzystanie pomiarów neuronaukowych. Stosowana metodologia ma zazwyczaj na celu określenie związków przyczynowych. Najczęściej stosowana metoda eksperymentalna polega na obserwacji wpływu danego czynnika na członków grupy badanej i grupy kontrolnej. Ma to na celu jak najdokładniejszą symulację kontrfaktycznej sytuacji oraz wyizolowanie pojedynczego efektu czy zmiany, których zmierzenie jest istotą eksperymentu. W swoich założeniach metodologia eksperymentalna dąży do ideału nauk przyrodniczych.

Wyjątkowo stosowane są również badania jakościowe, których metodologia wyraźnie różni się od standaryzowanych eksperymentów. Przykładowo, Truman F. Bewley (2002) przeprowadził trzysta wywiadów z przedsiębiorcami, starając się ustalić, dlaczego płace nie spadają w trakcie recesji. Zamiast mierzyć obserwowalne zachowanie, Bewley badał indywidualne motywacje przedsiębiorców.

Hipotezy w ekonomii behawioralnej nie są tworzone według jednolitego wzorca. Z jednej strony podejście zakładające empiryczne badanie obserwowalnego zachowania sugeruje, że preferowane jest podejście indukcyjne (potwierdzają to cytaty z ekonomistów behawioralnych: „Niech dane mówią ci, co się dzieje, zarówno przy pracy empirycznej, jak i teoretycznej” – Thaler 2016b). Z drugiej strony hipotezy są najczęściej dedukowane z założeń homo oeconomicus (i jego wariantów). Dodatkowo eksperymenty są także przeprowadzane wówczas, kiedy w teorii brakuje wyraźnych lub jakichkolwiek przewidywań.

6. Ideologia i cele polityczne

Celem behawioralnych badań ekonomicznych jest zdobycie większej wiedzy na temat ludzkich wyborów, zapewnianie pełniejszej informacji, a także kształtowanie zjawisk i instytucji społecznych (m.in. w takich dziedzinach jak prywatne fundusze emerytalne, opieka zdrowotna, decyzje dotyczące finansów i edukacji), zgodnie z normatywnym ideałem racjonalnego wyboru. Oznacza to, że zachowanie uważane za nieracjonalne ekonomicznie powinno być stopniowo eliminowane lub niwelowane. Bodźce (ang. nudge), czyli pośrednie oddziaływanie (np. odpowiednie zaprojektowanie systemów emerytalnych, rozmieszczenie warzyw w sklepie czy po prostu sposób prezentacji danej informacji), są postrzegane jako instrumenty właściwe (Thaler i Sunstein 2008) do skłonienia kogoś do podjęcia racjonalnej decyzji, czyli takiej, jak gdyby nie istniała ograniczona racjonalność, na przykład z powodu braku samokontroli. Opiera się to na założeniu, że ludzie wolą takie bodźce i wywołane nimi decyzje od tych, które są motywowane ograniczoną racjonalnością. Richard Thaler i Cass Sunstein (2008) określają takie podejście jako libertariański paternalizm. Różni się on od klasycznego paternalizmu tym, że możliwości wyboru nie są narzucane. Zamiast tego otoczenie zostaje zmienione w ten sposób, że jednostki same dokonują „właściwego” wyboru. Filozoficzne aspekty tego zagadnienia zostały opisane przez Magdalenę Małecką i Roberta Lepeniesa (2015).

Wnioski z badań w zakresie ekonomii behawioralnej są wykorzystywane do testowania skuteczności planowanej polityki. Dla ekonomistek i ekonomistów behawioralnych eksperymenty są odpowiednią metodą do porównywania polityk publicznych. Zespół ekspercki Behavioural Insights Team (nieoficjalnie znany jako „Nudge Unit”) w Wielkiej Brytanii opracował instrukcję przeprowadzania lokalnych eksperymentów na zlecenie brytyjskiego rządu. Powoduje to przeniknięcie pewnych rozwiązań teoretycznych i praktycznych do polityki. Podejście to ma swoje odzwierciedlenie w ekonomii rozwoju u takich badaczy i badaczek jak Abhijit Banerjee i Esther Duflo (2012), którzy również stosują założenia libertariańskiego paternalizmu.

7. Aktualne debaty i analizy

W literaturze dotyczącej ekonomii behawioralnej trwa debata dotycząca tego, czy preferencje są endogeniczne, czy egzogeniczne. W głośnym artykule opisującym wyniki swoich badań Joseph Henrich i współautorzy (2001, 77) konkludują: „preferencje ekonomiczne nie są egzogeniczne, wbrew temu, co sugeruje ich dogmatyczny model, są raczej kształtowane przez codzienne ekonomiczne i społeczne interakcje”. Badanie ankietowe Armina Falka i innych (2015) przeprowadzone na dużej próbie pozwoliło na wyciągnięcie podobnych wniosków. Opisaną dyskusję można połączyć z podobną, toczoną w ramach ekonomii dobrobytu (gałęzi ekonomii głównego nurtu), która dopuszcza formułowanie normatywnych stwierdzeń. Jednakże jeżeli preferencje jednostek są endogeniczne, to stwierdzenia normatywne nie są dopuszczalne, ponieważ ekonomia dobrobytu zakłada stabilne i egzogeniczne preferencje. Dlatego jednym z tematów dyskutowanych w ramach filozofii ekonomii jest kwestia „oczyszczenia preferencji” (ang. preference purification) sprowadzająca się do pytania, czy założenia dotyczące tych preferencji są nadal możliwe w ekonomii dobrobytu (Infante i in. 2016).

Dodatkowo aktualne badania dotyczą zmiany definiowania i pojmowania jednostki w ekonomii. Wynika to z faktu, że ekonomia behawioralna odrzuca pojęcie homo oeconomicus jako podstawę modeli ekonomicznych. W tym kontekście George Akerlof i Rachel Kranton (2000) zaproponowali pojęcie tożsamości, tj. preferencji względem przestrzegania norm, jako część rozważań ekonomii behawioralnej (inna koncepcja tożsamości: zob. Bénabou i Tirole 2011). Przegląd literatury na ten temat można znaleźć u Rachel Kranton (2016), a krytyczną analizę u Johna Davisa (2011).

Przedmiotem debaty jest również profil osób biorących udział w eksperymentach laboratoryjnych (Levitt i List 2007; Camerer 2015). W popularnym artykule Henrich i współautorzy (2010) opisują uczestników eksperymentów jako „najdziwniejszych ludzi na świecie”. W ich znaczeniu „dziwny” to „zachodni, wykształcony, uprzemysłowiony, bogaty i demokratyczny” (to gra słów związana z rozwinięciem angielskiego akronimu „WEIRD” – Western, Educated, Industrialised, Rich, Democratic, po polsku: „dziwny”). Zgodnie z cytowanymi badaniami, pomimo że eksperymenty laboratoryjne w rzeczywistości mogą nie obrazować przeciętnego zachowania, to wciąż na ich podstawie są formułowane ogólne wnioski. Dlatego prawidłowość stosowania wniosków z eksperymentów poza otoczeniem laboratoryjnym bywa podważana. Inni badacze (Falk i Heckman 2009) uważają, że eksperymenty są wewnętrznie spójne i umożliwiają uchwycenie przyczynowości, a w celu podniesienia ich wiarygodności sugerują łączenie eksperymentów laboratoryjnych z badaniami ankietowymi.

Wpływ ekonomii behawioralnej na politykę jest dyskutowany głównie w kontekście pracy Thalera i Sunsteina na temat bodźców i libertariańskiego paternalizmu, również w innych niż ekonomia naukach społecznych. Podstawowe założenia wspomnianych autorów dotyczą tego, że ograniczona racjonalność prowadzi do „behawioralnej zawodności rynku” oraz nieuświadomionego szkodzenia samemu sobie. W takich przypadkach instytucje lub państwo powinny kierować ludzi we właściwym kierunku przy użyciu bodźców. W przeciwnym razie będą na nich oddziaływać za pomocą bodźców inni ludzie, firmy czy instytucje, nad którymi nie jest sprawowana demokratyczna kontrola. Niemiecki psycholog Gerd Gigerenzer (2015) odrzuca wykorzystanie bodźców, ponieważ opiera się ono na założeniu o racjonalnym wyborze jako normatywnym ideale postępowania i nie proponuje ulepszania oferty edukacyjnej na przykład w zakresie podejmowanych przez jednostki decyzji finansowych.

8. Zróżnicowanie wewnętrzne: subdyscypliny, inne teorie ekonomiczne i inne dyscypliny

Trudno jest konsekwentnie rozróżnić odmienne prądy w zakresie ekonomii behawioralnej. W podręcznikach do ekonomii (np. Beck 2014), obszary zainteresowania ekonomii behawioralnej są następujące (i zbliżone do podziału Rabina, opisanego w punkcie 2):

• analiza heurystyk, na przykład heurystyka reprezentatywności, heurystyka dostępności,
• dyskontowanie i preferencje w czasie,
• altruizm, sprawiedliwość, wzajemność,
• emocje,
• badanie szczęścia.

Dalszych rozróżnień, w szczególności w odniesieniu do praktycznego zastosowania wniosków teoretycznych, można dokonać między różnymi obszarami badawczymi, takimi jak finanse behawioralne, makroekonomia behawioralna, polityka społeczna i liberalny paternalizm (por. Beck 2014, zarys historycznych badań: Heukelom 2014).

Dodatkowo podjęto próby sklasyfikowania poszczególnych obszarów badawczych z podziałem na autorów (Tomer 2007), wyszczególniając m.in. teorię satysfakcji (satisficing theory) Herberta Simona (1955), zgodnie z którą jednostki nie dążą do maksymalizacji użyteczności, ale satysfakcjonują się osiągnięciem pewnego poziomu oczekiwań. Innym przykładem są prace George’a Akerlofa (2002), który starał się zintegrować wyniki badań ekonomii behawioralnej z neoklasyczną makroekonomią. Ponadto Vernon Smith wywarł duży wpływ na ekonomię eksperymentalną przez analizę charakterystyki i funkcjonowania rynków (zarys historyczny przedstawia Svorenčík 2015).

Główny nurt ekonomii behawioralnej stara się raczej poprawiać niż rewolucjonizować koncepcje neoklasyczne, ale niektórzy autorzy dystansują się od neoklasycznych teorii. Hermann Brandstätter i Werner Güth określają większą część wspomnianych wyżej projektów badawczych jako „warsztaty naprawy ekonomii neoklasycznej” (1994), ponieważ ekonomia behawioralna proponuje jedynie rozszerzenie modeli opartych na racjonalnej maksymalizacji użyteczności. Istnieją też teorie, które odrzucają to neoklasyczne podejście, na przykład teoria satysfakcji (Simon 1955), teoria adaptacji aspiracji (aspiration adaptation theory, Selten 1998), modyfikowanie sposobu podejmowania decyzji w zależności od specyfiki sytuacji (case-based decision making, Gilboa i Schmeidler 2001) oraz szybkiej i oszczędnej heurystyki (Fast and Frugal Heuristics Gigerenzer i Goldstein 1996).

Warto na koniec wspomnieć o neuroekonomii, która kładzie szczególny nacisk na badania medyczne, a punktem wyjścia analiz są odkrycia neuronaukowe. Często zachowanie osób jest wtedy analizowane z wykorzystaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI).

9. Różnice między ekonomią behawioralną a ekonomią głównego nurtu

Główną różnicą między ekonomią behawioralną a podstawowymi teoriami głównego nurtu jest sposób klasyfikowania ludzkiego zachowania. Podczas gdy podejście neoklasyczne uważa koncepcję zachowania ujętą w kategoriach homo oeconomicus za opisowo wyczerpującą i normatywnie adekwatną, to w ekonomii behawioralnej owo zachowanie jest jedynie normatywną wytyczną (zob. Kahneman 2003 i Thaler 2016a). Podstawą badań jest natomiast obserwowalne zachowanie człowieka.

Oprócz tej różnicy ekonomia behawioralna jest uznaną dziedziną ekonomii głównego nurtu. Ta zgodność wynika z zastosowania metod eksperymentalnych, które są również standardem w innych empirycznych obszarach głównego nurtu badań ekonomicznych (zob. Angrist i Pischke 2014).

10. Instytucje

Przedstawiciele:

• historyczni: Herbert Simon, Amon Tversky, Vernon Smith, Reinhart Selten;
• współcześni: Daniel Kahneman, Colin Camerer, Matthew Rabin, David Laibson, George Loewenstein, Richard Thaler, Ernst Fehr.

Czasopisma naukowe:

• Games and Economic Behavior
• Experimental Economics
• Journal of Economic Behavior & Organization
• Inne popularne czasopisma, np.: American Economic Review, Quarterly Journal of Economics, Econometrica, Journal of Political Economy, Review of Economic Studies, Economic Journal, Journal of Economic Perspectives, Journal of Economic Literature

Think tanki i uczelnie wyższe:

• Uniwersytety: Bonn, Kolonia, Zürich, London School of Economics and Political Science, Warwick, Nottingham; lista uczelni amerykańskich na stronie c.f. https://www.behavioraleconomics.com/be-grad-programs/.
• Placówki badawcze: WZB Berlin, MPI für Bildungsforschung Berlin.
• Behavioral Economics Roundtable (przy Russell Sage Foundation).

Strony internetowe:

• https://www.behavioraleconomics.com/
• https://www.behavioraleconomics.com/mini-encyclopedia-of-be/

Bibliografia

Akerlof, George A. 2002. „Behavioral Macroeconomics and Macroeconomic Behavior“. The American Economic Review 92 (3): 411–33.

Akerlof, George A., und Rachel E. Kranton. 2000. „Economics and Identity“. The Quarterly Journal of Economics 115 (3): 715–53.

Allcott, Hunt. 2011. „Social Norms and Energy Conservation“. Journal of Public Economics 95 (9–10): 1082–95.

Angner, Erik. 2014. „‚To Navigate Safely in the Vast Sea of Empirical Facts‘: Ontology and Methodology in Behavioral Economics“. SSRN Scholarly Paper 2489061. Rochester [NY]: Social Science Research Network.

Banerjee, Abhijit V., und Esther Duflo. 2012. „Poor economics: a radical rethinking of the way to fight global poverty“. New York [NY]: Public Affairs.

Beck, Hanno. 2014. „Behavioral Economics: eine Einführung“. Wiesbaden: Springer Gabler.

Bénabou, Roland, und Jean Tirole. 2011. „Identity, Morals, and Taboos: Beliefs as Assets“. The Quarterly Journal of Economics 126 (2): 805–55.

Bewley, Truman F. 2002. „Why Wages Don't Fall during a Recession“. Cambridge: Harvard Univ. Press.

Bicchieri, Cristina, und Ryan Muldoon. 2011. „Social Norms“. Stanford Encyclopedia of Philosophy. http://plato.stanford.edu/entries/social-norms/ geprüft am 16.02.2017.

Bolton, Gary E, und Axel Ockenfels. 2000. „ERC: A Theory of Equity, Reciprocity, and Competition“. The American Economic Review 90 (1): 166–93.

Brandstätter, Hermann, und Werner Güth, Hrsg. 1994. „Essays on Economic Psychology“. Heidelberg: Springer.

Camerer, Colin. 2015. „The Promise and Success of Lab-Field Generalizability in Experimental Economics: A Critical Reply to Levitt and List“. In Handbook of Experimental Economic Methodology, herausgegeben von Guillaume R. Fréchette und Andrew Schotter, 249–95. Oxford: Oxford University Press.

Camerer, Colin, Samuel Issacharoff, George Loewenstein, Ted O’Donoghue, und Matthew Rabin. 2003. „Regulation for Conservatives: Behavioral Economics and the Case for ‚Asymmetric Paternalism‘“. University of Pennsylvania Law Review 151 (3): 1211–54.

Camerer, Colin, und George Loewenstein. 2004. „Behavioral Economics: Past, Present, Future“. In Advances in Behavioral Economics, herausgegeben von Colin Camerer, George Loewenstein, und Matthew Rabin, 3–51. Princeton [NJ]: Princeton University Press.

Davis, John. 2011. „Individuals and Identity in Economics“. Cambridge: Cambridge University Press.

DellaVigna, Stefano. 2009. „Psychology and Economics: Evidence from the Field“. Journal of Economic Literature 47 (2): 315–72.

Falk, Armin, Anke Becker, Thomas Dohmen, Benjamin Enke, David B. Huffman, und Uwe Sunde. 2015. „The Nature and Predictive Power of Preferences: Global Evidence“. 9504. IZA Discussion Papers.

Falk, Armin, und James J. Heckman. 2009. „Lab Experiments Are a Major Source of Knowledge in the Social Sciences“. Science 326 (5952): 535–38.

Fehr, Ernst, und Klaus M. Schmidt. 1999. „A Theory of Fairness, Competition, and Cooperation“. The Quarterly Journal of Economics 114 (3): 817–68.

Frank, Robert H., und Ben S. Bernanke. 2004. „Principles of microeconomics“. Boston [MA]: McGraw-Hill/Irwin.

Frederick, Shane, George Loewenstein, und Ted O’Donoghue. 2002. „Time Discounting and Time Preference: A Critical Review“. Journal of Economic Literature 40 (2): 351–401.

Gigerenzer, Gerd. 2015. „On the Supposed Evidence for Libertarian Paternalism“. Review of Philosophy and Psychology 6 (3): 361–83.

Gigerenzer, Gerd, und Dan Goldstein. 1996. „Reasoning the Fast and Frugal Way: models of bounded rationality“. Psychological Review 103 (4): 650–69.

Gilboa, Itzhak, und David Schmeidler. 2001. „A Theory of Case-Based Decisions“. Cambridge: Cambridge University Press.

Henrich, Joseph, Robert Boyd, Samuel Bowles, Colin Camerer, Ernst Fehr, Herbert Gintis, und Richard McElreath. 2001. „In Search of Homo Economicus: Behavioral Experiments in 15 Small-Scale Societies“. The American Economic Review 91 (2): 73–78.

Henrich, Joseph, Steven J. Heine, und Ara Norenzayan. 2010. „The Weirdest People in the World?“ Behavioral and Brain Sciences 33 (2–3): 61–83.

Heukelom, Floris. 2014. „Behavioral Economics: A History“. Cambridge: Cambridge University Press.

Infante, Gerardo, Guilhem Lecouteux, und Robert Sugden. 2016. „Preference purification and the inner rational agent: a critique of the conventional wisdom of behavioural welfare economics“. Journal of Economic Methodology 23 (1): 1–25.

Kahneman, Daniel. 2003. „Maps of Bounded Rationality: Psychology for Behavioral Economics“. The American Economic Review 93 (5): 1449–75.

———. 2011. „Thinking, Fast and Slow“. New York [NY]: Farrar, Straus and Giroux.

Kahneman, Daniel, und Amos Tversky. 1979. „Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk“. Econometrica 47 (2): 263–91.

Kranton, Rachel E. 2016. „Identity Economics 2016: Where Do Social Distinctions and Norms Come From?“ The American Economic Review 106 (5): 405–9.

Lepenies, Robert, und Magdalena Małecka. 2015. „The Institutional Consequences of Nudging – Nudges, Politics, and the Law“. Review of Philosophy and Psychology 6 (3): 427–37.

Levine, David K. (1998) „Modeling Altruism and Spitefulness in Experiments“. Review of Economic Dynamics, 1, 593–622.

Levitt, Steven D, und John A List. 2007. „What Do Laboratory Experiments Measuring Social Preferences Reveal About the Real World?“ Journal of Economic Perspectives 21 (2): 153–74.

Malmendier, Ulrike, und Geoffrey Tate. 2005. „CEO Overconfidence and Corporate Investment“. The Journal of Finance 60 (6): 2661–2700.

Mullainathan, Sendhil, und Eldar Sharif. 2013. Scarcity: Why Having too Little Means so Much. London: Allen Lane.

Rabin, Matthew. 1993. „Incorporating Fairness Into Game Theory and Economics“. The American Economic Review 83: 1281-1302.

Rabin, Matthew. 2002. „A Perspective on Psychology and Economics“. European Economic Review 46 (4–5): 657–85.

Selten, Reinhard. 1998. „Aspiration Adaptation Theory“. Journal of Mathematical Psychology 42 (2–3): 191–214.

Simon, Herbert A. 1955. „A Behavioral Model of Rational Choice“. The Quarterly Journal of Economics 69 (1): 99–118.

Smith, Vernon 1976. „Experimental Economics: Induced Value Theory.” American Economic Review 66 (2): 274-79.

Springer Gabler Verlag (Herausgeber) 2017. „Gabler Wirtschaftslexikon“. Stichwort: Marktdesign, online im Internet: http://wirtschaftslexikon.gabler.de/Archiv/17927/marktdesign-v7.html http://wirtschaftslexikon.gabler.de/Archiv/17927/marktdesign-v7.htmlgeprüft am 16.02.2017.

Svenson, Ola 1981. „Are we all less risky and more skillful than our fellow drivers?“ Acta Psychologica. 47 (2): 143–148.

Svorenčík, Andrej. 2015. „The Experimental Turn in Economics: A History of Experimental Economics“. Utrecht School of Economics Dissertation Series #29. University of Utrecht.

Thaler, Richard. 2016a. „Behavioral Economics: Past, Present, and Future“. American Economic Review 106 (7): 1577–1600.

———. 2016b. „Q&A with Richard Thaler“. In The Behavioral Economics Guide 2016, herausgegeben von Alain Samson. http://www.behavioraleconomics.com.

Thaler, Richard, und Cass Sunstein. 2008. Nudge. New Haven [NJ]: Yale University Press.

Tomer, John F. 2007. „What is Behavioral Economics?“ The Journal of Socio-Economics 36 (3): 463–79.

Tversky, Amos, und Daniel Kahneman. 1981. „The Framing of Decisions and the Psychology of Choice“. Science 211 (4481): 453–58.

Tyszka, Tadeusz. 2015. „Ambiguity Aversion“. In Real-World Decision Making: an Encyclopedia of Behavioral Economics, herausgegeben von Morris Altman, 12–14. Santa Barbara [CA]: Greenwood.

Weber, Roberto, und Robyn Dawes. 2010. „Behavioral Economics“. In The Handbook of Economic Sociology, herausgegeben von Neil J. Smelser und Richard Swedberg, 90–108. Princeton [NJ]: Princeton University Press.